Ebû Ali el-Fârisî’nin Hocası ez-Zeccâc’a Yönelttiği Sarfla İlgili Eleştiriler

Bu makalede Ebû Ali el-Fârisî’nin (ö. 377) ،hocası ez-Zeccâc’ın (ö. 311) Me‘âni-i’l- Kur’ân ve İ‘râbuh adlı eseri çerçevesinde ona yönelttiği ibdal ،iştikâk ve cem‘ gibi sarf konularıyla ilgili eleştirileri ele alındı. Makale bu sınırlılığa sahip olmasına rağmen ez-Zeccâc’ın görüşleri hakkında tam bir fikir verebilmek adına imkan nisbetinde mütekadim ve müteahhir nahiv alimlerinin kanaatlerine de başvuruldu. Araştırma ،ez-Zeccâc’ın sarf ve nahiv problemlerine dair görüşlerinin ilmî değerini ortaya koymaya çalışmaktadır. O ،görüşlerinde ،nahivciler tarafından ittifakla kabul edilen semâ‘ ،kıyas ve illet gibi nahvî asılları esas almıştır. Kıraatler konusundaki yöntemi ise ،Arap kelâmına ve nahiv kurallarına uygun olanı tercih etmektir. Nitekim onun ،bu şartları ihlal eden mütevatir yedi kıraatten bazılarını dahi onaylamadığı görülmektedir. Bunun yanı sıra çalışmamızda ،alimler arasındaki ihtilafların Arap dilinin gelişimine büyük katkı sağladığı ve bu tartışmaların araştırmacılara yeni ufuklar açtığı ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler:

İbdal, İştikâk, Arap dili, Sarf, Cem’, Semâ‘, Kıyas

Abu ‘Ali al-Farisi’s objection about morphology to his master Zajjaj

In this article, we tried to examine Abu ‘Ali al-Farisi’s objection to his master Zajjaj in his book Ma’ani l-qur'an wa-i'rabuh in terms of morphology, ibdal (morphological change) ishtiqaq (derivation) and jam‘ (plural). Also, the grammatical opinions of early and later scholars were included using explorative method in order to clarify Zajjaj’s views which were attached to the end of this paper. In this context, this study aims to discover Zejjaj’s approach to morphological and grammatical problems as well as his scientific insight. He employed such criteria as hearing (sama’) and analogy (qıyas) on which all grammar scholars agreed. His method in accepting recitations (Qira’at) was compatible with the Arabic standards. Thus, we observe that he rejected some recitations which are not consistent with grammatical rules.

Keywords:

Morphology, İbdal, İshtiqaq, Jam‘, Sama‘, Qıyas, Arabic Language,

PDF

___

Dayf, Şevkî. El-‘Asru’l-‘Abbâsî es-sânî. 2. Basım. Mısır: Dâru’l-Me‘ârif, 1973.
Ebû ‘Amr ed-Dânî, ‘Usmân b. Sa‘îd b. ‘Amr. Et-Teysîr fi’l-kırââti’s-seb‘. ‘Uniye bi-tashîhihî Otto Pretzl. İstanbul, 1930.
Ebû Hâtim es-Sicistânî, Sehl b. Muhammed. Tefsîru garîbi mâ fî Kitâbi Sîbeveyh mine’l-ebniye. Thk. Muhammed Ahmed ed-Dâlî. 1. Basım. Dimaşk: Dâru’l-Beşâir, 2001.
Ebû Hayyân el-Endelüsî, Esîruddîn Muhammed b. Yûsuf. Tefsîru’l-bahri’l-muhît. Thk. Eş-Şeyh ‘Âdil Ahmed Abdü’l-Mevcûd ve eş-Şeyh ‘Ali Muhammed Mu‘avviz. 1. Basım. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
Ebü’l-Hasen el-Basrî, ‘Ali b. Ebi’l-Ferec. El-Hamâsetü’l-Basriyye. Thk. Muhtâru’d-dîn Ahmed. 3. Basım. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1983.
Ed-Dimyâtî, eş-Şeyh Ahmed. İthâfu fudalâi’l-beşer fi’l-kırââti’l-erba‘a ‘aşer. Thk. Enes Mühre. 1. Basım. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
El-‘Accâc, ‘Abdullâh b. Ru’be. Ed-Dîvân bi-şerhi’l-Asma‘î. Thk. ‘Azze Hasen. Beyrut: Mektebetü Dâri’ş-Şark, 1971.
El-‘Aclânî, Temîm b. Ebî Mukbil. Ed-Dîvân. Thk. ‘Azze Hasen. 1. Basım. Dimaşk, 1962.
El-‘Aynî, Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ. El-Makâsidü’n-nahviyye fî şerhi şevâhidi şurûhi’l-Elfiyye bi-hâmişi’l-Hizâne. 1. Basım. Beyrut: Dâru Sâdır, 1997.
El-‘Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddîn ‘Abdullâh b. el-Huseyn. Et-Tibyân fî i‘râbi’l-Kur’ân. Thk. ‘Ali Muhammed el-Becâvî. Mısır: ‘Îsâ el-Bâbî el-Halebî, ts.
El-A‘lem eş-Şentemerî, Yûsuf b. Süleymân b. ‘İsâ. Şerhu Dîvâni Züheyr İbn Ebî Sülmâ. Thk. Fahruddîn Kabâve, 2. Basım, Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1980.
El-Afgânî, Sa‘îd. Fî usûli’n-nahv. Suriye: Menşûrâtu Câmi‘ati’l-ba‘s, 1989.
El-Ahfeş, Ebü’l-Hasen Sa‘îd b. Mes‘ade. Me‘âni’l-Kur’ân. Thk. Fâiz Fâris. 2. Basım. 1401/1981.
El-Asma‘î, Ebû Sa‘îd ‘Abdülmelik b. Karîb. El-Asma‘iyyât. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir ve Abdüsselâm Hârûn. 5. Basım. Mısır: Dâru’l-Me‘ârif, 1986.
El-Bağdâdî, ‘Abdülkâdir b. ‘Umer. Hizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi Lisâni’l-‘Arab. Thk. Muhammed Nebîl Tarîfî ve İmîl Ya‘kûb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
El-Bâkûlî el-Esbahânî, Ebü’l-Hasen ‘Ali b. el-Huseyn. el-İstidrâk ‘alâ Ebî ‘Ali fi’l-Hucce. Thk. Muhammed Ahmed ed-Dâlî, el-Kuveyt: Mektebetü’l-Bâbıtîn el-Merkeziyye li’ş-şi‘ri’l-‘Arabî, 2007.
El-Bâkûlî el-Esbahânî, Ebü’l-Hasen ‘Ali b. el-Huseyn. Keşfü’l-müşkilât ve îzâhu’l-mu‘dilât. Thk. Muhammed Ahmed ed-Dâlî. Dimaşk: Matbû‘atu Mecma‘i’l-lügati’l-Arabiyye, 1994.
El-Cevherî, İsmâ‘îl b. Hammâd, es-Sıhâh Tâcü’l-lüga ve sıhâhü’l-Arabiyye. Thk. Ahmed ‘Abdülgafûr ‘Attâr. 2. Basım. Beyrut: Dâru’l-‘ilm li’l-melâyîn, 1984.
El-Enbârî, Ebûbekr Muhammed b. el-Kâsim. Ez-Zâhir fî me‘ânî kelimâti’n-nâs. Thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. 1. Basım. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
El-Enbârî, Ebü’l-Berekât ‘Abdurrahmân b. Muhammed b. Ebî Sa‘îd, Esrâru’l-‘arabiyye. Thk. Muhammed Behcet el-Baytâr. Dimaşk: el-Mecma‘u’l-İlmiyyü’l-‘Arabî, 1957.
El-Enbârî, Ebü’l-Berekât ‘Abdurrahmân b. Muhammed b. Ebî Sa‘îd, el-İnsâf fî mesâili’l-hilâf. Thk. Muhammed Muhyiddîn ‘Abdülhamîd. 4. Basım. Mısır: el-Mektebetü’t-ticâriyye, 1961.
El-Esterâbâzî, Radiyyüddîn Muhammed b. el-Hasen. Şerhu Şâfiyeti İbni’l-Hâcib. Thk. Muhammed Nûru’l-Hasen ve Muhammed ez-Zefzâf ve Muhammed Muhyiddîn ‘Abdülhamîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1982.
El-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüga. Thk. Muhammed ‘Avd Mur‘ib. 1. Basım. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2001.
El-Fârisî, Ebû ‘Ali el-Hasen b. Abdi’l-Gaffâr. El-Hucce li’l-kırââti’s-seb‘a. thk. Bedruddîn Kahveci ve Beşir Cüveycâtî. 1. Basım. Dâru’l-Me’mûn Dimaşk, 1984.
El-Fârisî, Ebû ‘Ali el-Hasen b. Abdi’l-Gaffâr. El-İğfâl. Thk. ‘Abdullâh b. ‘Umer el-Hâc İbrâhîm. Abu Dabi: el-Mecma‘u’s-Sekâfî, 2003.
El-Fârisî, Ebû ‘Ali el-Hasen b. Abdi’l-Gaffâr. Et-Ta‘lîka ‘alâ Kitâbi Sîbeveyh. Thk. ‘Avd b. Hamd el-Kavzî. 1. Basım. Es-Su‘ûdiyye: Câmi‘atü’l-Melik Su‘ûd, 1990.
El-Fârisî, Ebû ‘Ali el-Hasen b. Abdi’l-Gaffâr. Şerhu’l-ebyâti’l-müşkileti’l-i‘râb. Thk. Hasen Hindâvî. 1. Basım. Dimaşk: Dâru’l-Kalem, 1987.
El-Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. ‘Abdullâh. El-Müstedrek ‘ale’s-Sahîhayn. Thk. Mustafâ ‘Abdülkâdir ‘Atâ. 1. Basım. Beyrut, 1990.
El-Hatîb el-Bağdâdî, Ebûbekr Ahmed b. ‘Ali. Târîhu Bağdâd. Thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. 1. Basım. Beyrut: Dâru’l-Arabi’l-İslâmî, 2002.
El-Hilâlî, Hamîd b. Sevr. Ed-Dîvân. Sun‘atü’l-Üstâz: ‘Abdülazîz el-Meymenî. El-Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1951.
El-Hudarî, Muhammed Bek. Muhâdarât târîhi’l-ümemi’l-İslâmiyye. 1. Basım. Mısır: Matba‘atü’l-İstikâme, 1945.
El-Kıftî, Cemâlüddîn Ebi’l-Hasen ‘Ali b. Yûsuf. İnbâhu’r-ruvât ‘alâ enbâhi’n-nuhât. Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Mısır: Matba‘atü Dâri’l-Kütüb, 1952.
El-Kurtubî, Ebû ‘Abdullâh Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. Tefsîru’l-Kurtubî. El-Kâhire: Dâru’ş-Şa‘b, ts.
El-Murâdî, Bedruddîn Hasen b. Kâsim b. ‘Abdillâh b. ‘Ali el-Mısrî el-Mâlikî. Tavdîhu’l-mekâsıd ve’l-mesâlik bi-şerhi Elfiyyeti İbn Mâlik. Şerh ve thk. ‘Abdurrahmân ‘Ali Süleymân. 1. Basım. Mısır: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 2008.
El-Murâdî, Bedruddîn Hasen b. Kâsim b. ‘Abdillâh b. ‘Ali el-Mısrî el-Mâlikî. El-Cene’d-dânî fî hurûfi’l-me‘ânî. Thk. Fahruddîn Kabâve ve Muhammed Nedîm Fâzıl. Halep: el-Mektebetü’l-Arabiyye, 1973.
El-Müberrid, Ebü’l-‘Abbâs Muhammed b. Yezîd. El-Muktedab. Thk. Muhammed ‘Abdülhâlık Udayme. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1993.
El-Üşmûnî, Ebü’l-Hasen ‘Ali b. Muhammed b. ‘Îsâ. Şerhu’l-Üşmûnî ‘alâ Elfiyyeti İbn Mâlik. 1. Basım. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1955.
En-Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâ‘îl. İ‘râbu’l-Kur’ân. Thk. Züheyr Gâzî Zâhid. 2. Basım. Mısır: Mektebetü’n-Nahdati’l-‘Arabiyye, 1405/1985.
Er-Râzî eş-Şâfi‘î, Fahruddîn Muhammed b. ‘Umer. Tefsîru’r-Râzî. 1. Basım. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
Es-Semîn el-Halebî, Ahmed b. Yûsuf. Ed-Dürru’l-masûn fî ‘ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. Thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. Dimaşk: Dâru’l-Kalem, 1986.
Es-Sîrâfî, Ebû Yûsuf Muhammed b. Ebî Sa‘îd. Şerhu ebyâti Sîbeveyh. Thk. Muhammed ‘Ali Sultânî. 1. Basım. Dimaşk, Beyrut: Dâru’l-Me’mûn, 1979.
Es-Sülemî, el-‘Abbâs b. Mirdâs. Ed-Dîvân. Cema‘ahu ve hakkakahû Yahyâ el-Cebûrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1981.
Es-Süyûtî, Celâlüddîn ‘Abdurrahmân b. Ebîbekr. Buğyetü’l-vu‘ât fî tabakâti’l-lügaviyyîn ve’n-nuhât. Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 1. Basım. Mısır: Matba‘atü ‘Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve şürekâhu, 1965.
Es-Süyûtî, Celâlüddîn ‘Abdurrahmân b. Ebîbekr. El-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Sa‘îd el-Mendûb. 1. Basım. Lübnân: Dâru’l-Fikr, 1996.
Es-Süyûtî, Celâlüddîn ‘Abdurrahmân b. Ebîbekr. Hem‘u’l-hevâmi‘ fî şerhi Cem‘i’l-cevâmi‘. Thk. ‘Abdülhamîd Hindâvî. Mısır: el-Mektebetü’t-tevfîkiyye, 1995.
Et-Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Tefsîru’t-Taberî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, h. 1405.
Evs b. Hacer. Ed-Dîvân. Thk. Muhammed Yûsuf Necm. 3. Basım. Beyrut: Dâru Sâdır, 1979.
Ez-Zebîdî, Muhibbüddîn Muhammed Murtazâ el-Huseynî. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. Beyrut: Mektebetü’l-Hayât, 1985.
Ez-Zeccâc, İbrâhîm b. es-Serî. Mâ yensarifu vemâ lâ yensarifu. Thk. Hüdâ Kurâ‘a. 3. Basım. El-Kâhire, Mektebetü’l-Hâncî, 2000.
Ez-Zeccâc, İbrâhîm b. es-Serî. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbuh. Thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. 1. Basım. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1988.
Ez-Zübeydî el-Endelüsî, Ebûbekr Muhammed b. el-Hasen. Tabakâtü’n-nahviyyîn ve’l-lügaviyyîn. Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 3. Basım. Mısır: Dâru’l-Me‘ârif, 1973.
Hâcı Halîfe, Mustafâ b. ‘Abdullâh. Keşfü’z-zünûn ‘an esâmi’l-mustalahâti ve’l-fünûn. 1. Basım. Beyrut: Menşûrâtu Mektebeti’l-Müsennâ, 1941.
İbn ‘Atiyye el-Endelüsî, Ebû Muhammed ‘Abdü’l-Hakk. El-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. Thk. ‘Abdüsselâm ‘Abdüşşâfî Muhammed. 1. Basım. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
İbn ‘Atiyye, Cerîr. Ed-Dîvân. 3. Basım. Beyrut: Dâru Beyrût li’t-tıbâ‘ati ve’n-neşr, 1986.
İbn ‘Usfûr, Ebü’l-Hasen ‘Ali b. Mü’min el-İşbîlî. El-Mümti‘ fi’t-tasrîf. Thk. Fahruddîn Kabâve. 1. Basım. Beyrut: Menşûrâtu Dâri’l-Âfâki’l-Cedîde, 1970.
İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. El-Hasâis. Thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 2. Basım. Beyrut: Dâru’l-Hüdâ, 1961.
İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. El-Muhteseb fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l-kırâât ve’l-îzâhi ‘anhâ. Thk. ‘Ali en-Necdî en-Nâsıf ve ‘Abdülhalîm en-Neccâr ve ‘Abdülfettâh Şelebî. El-Kâhire, h. 1386.
İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. El-Munsif Şerhu Tasrîfi’l-Mâzinî, Thk. Lecnetün mine’l-üstâzeyn: İbrâhîm Mustafâ ve ‘Abdullâh Emîn. İdâretü ihyâi’t-türâsi’l-kadîm, 1954.
İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. Sirru sınâ‘ati’l-i‘râb. Thk. Hasen Hindâvî. 2. Basım. Dimaşk: Dâru’l-Kalem, 1993.
İbn Düreyd, Ebûbekr Muhammed b. el-Huseyn. Cemheretü’l-lüga. Thk. Remzî Münîr Ba‘lebekkî, 1. Basım. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-melâyîn, 1987.
İbn Ebî Tâlib el-Kaysî, Mekkî. Müşkilu i‘râbi’l-Kur’ân. Thk. Hâtim ed-Dâmin. 2. Basım. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
İbn Hâleveyh, Ebû ‘Abdillâh el-Huseyn b. Ahmed, el-Hucce fi’l-kırââti’s-seb‘. Thk. ‘Abdü’l-‘Âl Sâlim Mükerrem. 4. Basım. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, h. 1401.
İbn Hallikân, Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebîbekr. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zemân. Thk. İhsân Abbâs. Lübnân: Dâru’s-Sekâfe, 1972.
İbn Hişâm el-Ensârî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn ‘Abdullâh b. Yûsuf. Evdahu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. Thk. Muhammed Muhyiddîn ‘Abdülhamîd. 5. Basım. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1979.
İbn Hişâm el-Ensârî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn ‘Abdullâh b. Yûsuf. Muğni’l-lebîb ‘an kütübi’l-e‘ârîb. Thk. Mâzin el-Mübârek ve Muhammed ‘Ali Hamdullâh. 1. Basım. Dimaşk: Dâru’l-Fikr, 1964.
İbn Mâlik, Cemâlüddîn Muhammed b. ‘Abdillâh. Şerhu’l-kâfiyeti’ş-şâfiye. Dirâse ve thk. ‘Abdü’l-Mün‘im Ahmed Hüreydî. 1. Basım. Mekketü’l-Mükerreme: Matbû‘âtü merkezi’l-bahsi’l-ilmiyyi bi-Câmi‘ati Ümmi’l-Kurâ, 1982.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem el-Efrîkî. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
İbn Mücâhid, Ebûbekr Ahmed b. Mûsâ b. el-‘Abbâs. es-Seb‘atü fi’l-kırâât. Thk. Şevkî Dayf. 2. Basım. Mısır: Dâru’l-Me‘ârif, 1972.
İbn Sîde, ‘Ali b. İsmâ‘îl. El-Muhkem ve’l-muhîtü’l-a‘zam. Thk. ‘Abdülhamîd Hindâvî. 1. Basım. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
İbnü’l-Cezerî, Muhammed b. Muhammed b. Muhammed ed-Dimaşkî. En-Neşr fî kırââti’l-‘aşr. Eşrafe ‘alâ tashîhihî eş-Şeyh Ali Muhammed ed-Dabbâğ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1980.
İbnü’l-Hâcib, Ebû ‘Amr Cemâlüddîn Osmân b. ‘Amr ed-Düveynî. Eş-Şâfiye fî ‘ilmi’t-tasrîf. Thk. Hasen Ahmed el-‘Usmân. 1. Basım. Mekke el-Mükerreme. El-Mektebetü’l-Mekkiyye, 1995.
İbnü’n-Nedîm el-Varrâk, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. Thk. Eymen Fuâd Seyyid. 2. Basım. Beyrut: Müessesetü’l-Furkân li’t-türâsi’l-İslâmî, 2009.
İbnü’s-Serrâc, Ebûbekr Muhammed b. Sehl. El-Usûl fi’n-nahv. Thk. Abdü’l-Huseyn el-Fetelî. 3. Basım. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
İbnü’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. İshâk. Islâhu’l-mantık. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir ve ‘Abdüsselâm Hârûn. 4. Basım. El-Kâhire: Dâru’l-Me‘ârif, 1977.
Sîbeveyh, Ebû Bişr ‘Amr b. ‘Usmân b. Kanber. El-Kitâb. Thk. Abdüsselâm Hârûn. 1. Basım. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
Şelebî, ‘Abdülfettâh İsmâ‘îl. Ebû ‘Ali el-Fârisî. 1. Basım. Mısır: Mektebetü Nahdati Mısr, h. 1377.
Yâkût el-Hamevî, Ebû ‘Abdillâh er-Rûmî. Mu‘cemü’l-üdebâ. 1. Basım. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.