Hızır Bin Abdullah’ın Giriftnâme’si Üzerine: XV. Yüzyıl Müzik Teorisi Yazmalarından Bir Transpozisyon Rehberi

Makamsal müzik teorisi tarihine ilişkin çalışmalar, umut verici şekilde günbegün artmaktayken, hâlâ bu alanda aydınlanmayı bekleyen pek çok konunun var olduğunu görmekteyiz. Bu çalışmada, şimdiye kadar kısmen gölgede kalmış olduğunu düşündüğümüz bir kavramı, daha doğrusu bir icra tekniğini aydınlığa kavuşturmaya çalışacağız. On beşinci yüzyıl civarında yaşamış bir müzik teorisyeni olan Hızır bin Abdullah’ın Kitâbü’l Edvâr isimli eserinin içinde, “Giriftnâme” olarak adlandırdığı bir bölüm bulunmaktadır. Söz konusu bölümde, çeng ve kanun gibi “açık telli” çalgılarda farklı dizilere sahip makamların icra edilebilmesinin veya tek bir makamın farklı perdeler üzerinde icra edilebilmesinin yolları tarif edilmektedir. Hızır bin Abdullah, bu işlemleri kimi zaman bazı tellerin akordunun değiştirilmesi yoluyla, kimi zaman da “girift” adı verilen bir teknik üzerinden tarif etmektedir. On beşinci yüzyıl civarında yazılmış olan çeşitli kaynakları incelediğimizde, “açık telli” çalgılar özelinde kullanılmış olduğunu gördüğümüz girift ifadesinin, “eşiğe yakın bir noktadan telleri tırnakla ittirerek sesi tizleştirmek” mantığına dayalı bir icra tekniğine işaret ettiği sonucuna ulaşmaktayız. Bu çalışmada, Hızır bin Abdullah’ın Giriftnâme’sindeki tariflerden bir tanesi, hem yeniden akortlama yoluyla, hem de “girift” tekniğinin kullanılması yoluyla açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Müzik teorisi tarihi, Edvâr, Girift, Çeng, Mandalsız kanun

PDF

___

Hızır [a] (Hızır bin Abdullah): “Kitab-ı Edvar”, Topkapı Sarayı Müzesi, TSMK R. 1728. Hızır [b] (Hızır bin Abdullah): “Kitâbü’l Edvâr”, Staatsbibliothek zu Berlin, Diez. A oct.7 Kırşehrî (Yusuf ibn-i Nizâmeddîn ibn-i Yusuf-ı Rûmî-i Kırşehrî): “Risâle-i Mûsiki” Paris, Bibliothéque National, Supplément Turc 1424. Lâdikî (Lâdikli Mehmed Çelebi): “Zeynü’l-Elhân”. Ankara, Milli Kütüphane, 06 Mil Yz A 1267. Seydî: “El-Matla‘ fi Beyâni’l-Edvâr ve’l-Makâmât ve fi ‘İlmi’l-Esrâr ve’r-Riyâzât”, Topkapı Sarayı Müzesi, TSMK A. 3459. Alpay Tekin, G. (2017). Hayat Ağacı (Makaleler/Birinci Kitap). İstanbul, ISBN: 978-605-9787-75-8: Yeditepe Yayınevi. Arısoy, M. (1988). Seydî'nin el-Matla' Adlı Eseri Üzerine Bir Çalışma. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul. Bâbur, Z. M. (1993). Zahiruddin Muhammad Babur Mirza, Bâburnâma, (part two) Chaghatay Turkish text with Abdul-Rahim Khankhanan's Persian translation [Zahirüddin Muhammed Bâbur Mirza: Bâburnâme (II. Kısım) Çağatayca Aslı. Abdurrahim Hanhanan’ın Farsça Tercümesi, ve İngilizcesi]. (Haz. W. M. Thackston), (Ş. Tekin & G. Alpay Tekin, Ed.) Cambridge, Mass.: Harvard Üniversitesi, Yakın Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü. Can, N. (2002). Türk Mûsikîsi’nde Çeng. Doktora tezi. Marmara Üniversitesi, İstanbul. Çelik, B. B. (2001). Hızır Bin Abdullah'ın Kitâbü'l-Edvâr'ı ve Makamların İncelenmesi. Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul. Doğrusöz, N. (2007). Harîrî Bin Muhammed'in Kırşehrî Edvârı Üzerine Bir İnceleme. Doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul. Doğrusöz, N. (2012). Mûsikî Risâleleri (Ankara Milli Kütüphane, 131 Numaralı Yazma). İstanbul, ISBN: 978-605-5551-04-9: BİKSAD. Evliya Çelebi. (1314). Evliya Çelebi Seyâhatnâmesi: Birinci Cild. (Haz. Ahmed Cevdet) İstanbul: İkdâm Matbaası. Erişim: https://archive.org/details/evliyaelebisey01evliuoft Karabaşoğlu, C. (2010). Abdülkādir-i Merâgî'nin Makāsidu'l-Elhân Adlı Eseri. Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul. Kırşehirli, Y. b. N. (2014). Risâle-i Mûsikî: Kırşehirli Yusuf bin Nizameddin. (O. M. Öztürk, Ed., & U. Sezikli, Çev.) Ankara, ISBN: 978-975-17-3597-3: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Özçimi, M. S. (1989). Hızır Bin Abdullah ve Kitâbü'l-Edvâr. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul. Öztürk, O. M. (2012a). 15. Yüzyıl Osmanlı Müziğinde Şube Kavramı ve Hermetik Gelenek [Hızır bin Abdullah'ı Anlamak]. Doğu Batı, 62, 115-140. Öztürk, O. M. (2012b). Hızır bin Abdullah’ta Saz Düzenleri ve Yansıttığı Ses Sistemi Üzerine Tespitler. Porte Akademik, 3 (2), 109-128. Öztürk, O. M. (2014a). Makam Müziğinde Ezgi ve Makam İlişkisinin Analizi ve Yorumlanması Açısından Yeni Bir Yaklaşım: Perde Düzenleri ve Makamsal Ezgi Çekirdekleri. Doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul. Öztürk, O. M. (2014b). Makam, Âvâze, Şûbe ve Terkib: Osmanlı Musiki Nazariyatında Pisagorcu "Kürelerin Uyumu/Musikisi" Anlayışının Temsili. Rast Müzikoloji Dergisi, 2 (1). 1-49, Doi: http://dx.doi.org/10.12975/rastmd.2014.02.01.00019 Öztürk, O. M. (2014c). The Concept of Şûbe (“Branch”) As a Tetrachordal Classification Method in the 15th Century Ottoman Maqam Theory. J. Elsner, G. Jähnichen ve J. Talam (Ed.), Maqam: Historical Traces and Present Practice in Southern European Music Traditions (s. 20-42). Cambridge, ISBN: 978-1-4438-5987-5: Cambridge Scholars Publishing. Öztürk, O. M. (2016). Two Key Subjects for Maqam Theory: The Fret System and Tunings. J. Esner, G. Jahnichen ve C. Güray (Ed.) Maqam Traditions Between Theory and Contemporary Music Making (s. 213-238). İstanbul, ISBN: 978-605-9646-09-3: Pan Yayıncılık. Pekşen, A. (2002). Zeynü'l-Elhân İsimli Eserin Metin ve Sözlük Çalışması (Ladikli Mehmed Çelebi). Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul. Rauf Yekta Bey (1922). La musique turque. A. Lavignac (Ed.). Encyclopédie de la Musique et Dictionnaire du Conservatoire, Première partie, Volume 5. (s. 2945-3064). Paris: Librairie Delagrave. Sezikli, U. (2007). Abdülkâdir Merâgî ve Câmiu'l-Elhân'ı. Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul. Tekin, H. (1999). Ladikli Mehmet Çelebi ve er-Risâletü'l Fethiyye'si. Doktora tezi, Niğde Üniversitesi, Niğde. Turabi, A. H. (1996). el-Kindî'nin Mûsikî Risâleleri. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.