Tanzimat dönemi sonrası şer‛iyye sicil defterlerinin muhteva ve diplomatik açıdan tahlili

Osmanlı adlî teşkilatının temel taşı olan kadılar; bulundukları yerin hâkimi, belediye başkanı, emniyet âmiri, mülkî âmiri ve halkın her konuda müracaat edebileceği sosyal güvenlik makamı idi. Kadıların tutmu olduğu ve Osmanlı siyasî, iktisadî, askerî, hukukî ve içtimaî hayatının aydınlatılmasında önemli bir kaynak serisi olan er‛iyye sicil defterleri; Osmanlı Devleti’nin kurumsal bünyesinde zaman içinde meydana gelen değişim ve dönüşüme paralel olarak muhteva ve diplomatik açıdan bazı değişiklikler geçirmiştir. Tanzimat dönemi ile birçok kurum ve müessese ya revizyona uğramış ya da yeni oluşmuştur. Bu sebeple Tanzimat döneminde kadıların birçok yetkisi başka memurlarca ve kurumlarca paylaşılmıştır. Özellikle, Osmanlı hukukunun yanında Batı usulü hukukun benimsenmesi ve şer‛iyye mahkemelerinin yanı sıra Nizamiyye mahkemelerinin vücut bulması klasik şer‛iyye sicillerinin içeriğinde ve belge türlerinde değişime sebep olmu tur. Söz konusu çalışmamızda Osmanlı tarihi açısından önemli bir kaynak serisi olarak zikrettiğimiz şer‛iyye sicillerinin muhteva ve diplomatik açıdan geçirdiği değişimi ve dönüşümü yansıtmak ve böylece Tanzimat sonrası dönem için, ilgili kaynak serileri üzerinde yapılacak yeni çalışmalara ışık tutmak amaçlanmıştır.

Şeriyye registers of the post-tanzimat period: Content and diplomacy

“Kadı”, a city official in the Ottoman Empire with judicial and administrative duties resembling a judge, mayor, police chief. The “Şeriye sicil” (registers) kept by the ‘Kadı’s were an important source of information on the political, economic, military, legal and social life in the Ottoman Empire. The content and diplomacy of the registers changed in time according to the developments in the institutional structure of the Ottoman Empire, especially after the “Tanzimat”. The structure of many institutions or establishments were established or revised, and the authority of “Kadı”s were shared by institutions and officers. The assimilation of Western law besides Ottoman law, and the existence of “Nizamiye Courts” in addition to the Şeriyye Courts in particular contributed to the changes in the content of and the kinds of documents included in the classical Şeriyye sicils (registers). The aim of this study is to reflect the change and transformation of the Şer’iyye registers in respect to content and diplomacy, and provide a source for later studies on the Post@Tanzimat period.

___

I. Arşiv Kaynakları

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)

BOA. A}.MKT. MHM. 450/10, (16 M 1290/16 Mart 1873)

BOA., DH. MKT. 1910/103 (12 C. 1309/13 Ocak 1892)

BOA., A.} MKT. MHM. 500/4 (11 R 1307/)

BOA., DH.İD.., 124 2/20 (04 B. 1329/1 Temmuz 1911)

BOA., İ..MTZ.GR.., 26/1969 (15 C. 1309/16 Ocak 1892)

BOA., DH. MKT. 873/22 (22 Ca. 1322/4 Ağustos 1904)

BOA., Evkaf Defterleri, EV. d. 27978

BOA., Evkaf Defterleri, EV. d. 24804

BOA., İ..MTZ..GR.., 29/1057 (1313 S 24/16 Ağustos 1895),

BOA., MV. 46/34 (1306 Z 21/18 Ağustos 1889),

BOA., MV. 85/26 (1313 M 24/17 Temmuz 1895),

BOA., HR.TO..365/111 (12.09.1881),

BOA., HR.TO..368/72 (18.02.1885).

Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf AraŞtırma Merkezi (VGM)

Adalar ,Şer‛iyye Sicilleri: 14, 21, 23, 24, 25, 27, 31, 32, 33, 34, 35, 43, 45, 47, 48, 49, 51, 54, 56, 57, 66, 67, 68, 70, 73, 74, 75, 76, 77, 79, 82, 84, 85, 86, 87, 88, 93, 95, 96, 100, 101, 102, 103, 104, 107, 113, 114, 115, 117, 118, 120, 121, 124, 125, 126, 128, 129, 130, 132, 133, 135, 139, 145, 149, 152, 158, 159, 161, 165, 168, 169, 171, 172, 174, 175, 176, 177, 179, 184, 185, 186, 187, 191, 194, 195, 197, 198, 201, 202, 203, 208, 209, 211, 214, 215, 216, 217.

Milli Kütüphane Mikrofilm Arşivi

Ankara ,Şer‛iyye Sicil Defterleri, defter no: 188, 294, 298, 300, 302, 305, 307, 309, 310, 311, 312, 314, 315, 317, 319, 326, 327,334, . 362, 382, 400, 422, 423, 438, 502, 506, 587, 590

Ankara/Zir ,Şer‛iyye Sicil Defterleri, defter no: 1, 13, 14, 20, 21, 22, 30, 32, 33, 38, 42,

Antalya ,Şer‛iyye Sicil Defterleri, defter no: 29

Burdur ,Şer‘iyye Sicil Defterleri, defter no: 29, 32

Çanakkale/Ezine ,Şer‛iyye Sicil Defterleri, defter no: 1281, 182

Çankırı ,Şer‘iyye Sicil Defterleri, defter no: 32

Çorum ,Şer‘iyye Sicil Defterleri, defter no: 6, 8, 10, 13, 14, 15, 16

Isparta ,Şer‘iyye Sicil Defterleri, defter no: 32, 186, 187, 188, 193

Isparta/Uluborlu ,şer‘iyye Sicil Defterleri, defter no: 152, 157,

Diyarbakır ,şer‘iyye Sicil Defterleri, defter no: 339, 343, 629

Diyarbakır/Çermik ,şer‘iyye Sicil Defterleri, defter no: 402

Nevehir ,şer‘iyye Sicil Defterleri, defter no: 6, 14, 20,

Nevşehir/Arapsun (Gülşehir) ,şer‘iyye Sicil Defterleri, defter no: 2, 8

Konya ,şer‛iyye Sicil Defterleri, defter no: 42.

Sivas ,şer‛iyye Sicil Defterleri, defter no: 163, 164, 167

II. Resmi Yayınlar

Düstur, I. Tertip, Cilt 1, s. 352@357, 29 şevvâl 1288’de “Mehâkim-i Nizâmiyye Hakkında Nizâmâme”.

Düstur, I. Tertip, Cilt 1, s.357-364, 21. Rebiu’l-evvel 1289’da Dersaadet Hukuk@ı A‛diye ve Cezâiye Mehâkim-i Nizâmiyyesinin Teşkilat ve Vezâifine Dâir Nizâmnâme”.

Düstur, I. Tertip, Cilt 4, s. 245-260. 27 Cemâziye’l@âhir 1296/18 Haziran 1879’da “Mehâkim-i Nizâmiyyenin Teşkilâtı Kanûnu”.

Düstur, II. Tertip, Cilt 6, s. 1334. 23 Zi’l-ka‛de 1332/13 Ekim 1914 tarihinde çıkarılan “Mehâkim-i şer‛iyye ve Nizâmiyyenin Tefrîk-i Vezâifi Hakkında Nizamnâme”.

Cerîdei Mehâkim, S. 627, 2 Cemâziye‛l-evvel sene 1309, Matba‛a@i Âmire

Cerîdei Adliye, S. 38, 6 Receb 1329, Matba‛a-i Âmire.

III. Kitap ve Makaleler

ADIYEKE, Ayşe Nükhet-ADIYEKE, Nuri, Fethinden Kaybına Girit, Babıali Kültür Yayıncılık, 2. Baskı İstanbul 2007.

AKGÜNDÜZ, Ahmet, “İslâm Hukukunun Osmanlı Devleti’nde Tatbiki: Şer‘iyye Mahkemeleri ve Şer‘iyye Sicilleri”, Türkler, C. X., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 54.

AKGÜNDÜZ, Ahmet, “Osmanlı Kanunnâmeleri: Doğuşu, Çeşitleri ve Tarihi Seyri”, Türkler, C. X, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 21 vd.

APAYDIN, Bahadır, Kapitülasyonların OsmanlıTürk Adli ve İdari Modernleşmesine Etkisi, Adalet Yayınları, Ankara 2010.

AKYILDIZ, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1856), Eren Yayınları, İstanbul 1993.

AKYILDIZ, Ali, “Tanzimat Döneminde Belgelerin Şekil, Dil ve Muhteva Yönünden Geçirdiği Bazı Değişiklikler (1839-1956)”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (Editörler: Halil İnalcık-Mehmmet Seyitdanlıoğlu), İş Bankası yayınları, Ankara 2006, s. . 407-418.

AYDIN, M. Akif, “Osmanlı Hukukunun Genel Yapısı ve İşleyişi”, Türkler, C. X, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 15.

AYDIN, Bilgin-YURDAKUL, İlhami- KURT, İsmail, ,Şeyhülislâmlık (Bâb ı Meşîhat)Ar şivi Defter Kataloğu, İsam Yayınları, İstanbul 2006.

BİNGÖL, Sedat, Hırsova Kazâ Deâvî Meclisi Tutanakları (Nizamiye Mahkemeleri Tutanaklarından Bir Örnek), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2002.

BİNGÖL, Sedat, Tanzimat Devrinde Osmanlı’da Yargı reformu (Nizâmiyye Mahkemelerinin Kuruluşu ve İşleyişi 1840-1876), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2004.

BOZKURT, Gülnihâl, Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci (1839 1939), TTK, 2. Baskı, Ankara 2010.

EKİNCİ, Ekrem Buğra, “Osmanlı Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü (Klasik Devir)” Belleten, Cilt LXV, Sayı 242@244, TTK Basımevi, Ankara 2002, s. 959@1005.

EKİNCİ, Ekrem Buğra, Osmanlı Mahkemeleri: Tanzimat ve Sonrası, İstanbul, Arı Sanat Yayınları, 2004.

KURT, Yılmaz - CEYHAN Muhammed, Osmanlı Paleografyası ve Osmanlı Diplomatikası, Akçağ Yayınları, Ankara 2012.

KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), İstanbul, Kubbealtı Neşriyat, 1998.

ONGAN, Halit, Ankara’nın 1 Numaralı şer‘iyye Sicili, TTK. Basımevi, A.Ü.D.T.C.F. Yayınları, Ankara 1958.

ORTAYLI, İlber, “Kadı: Osmanlı Kadısı”, DİA, C. XXIV, İstanbul 2001, s. 69@70.

ORTAYLI, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840 1880), TTK, Ankara 2011.

ORTAYLI, İlber, “Osmanlı Kançılaryasında Reform: Tanzimat Devri Osmanlı Diplomatikasının Bazı Yönleri”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (Editörler: Halil İnalcık-Mehmmet Seyitdanlıoğlu), İş Bankası yayınları, Ankara 2006, s. . 389@403.

TAK, Ekrem, “Diplomatik Bilimi Bakımından XVI. XVII. Yüzyıl Kadı Sicilleri ve Bu Sicillerin İhtiva Ettiği Belge Türlerinin Form Özellikleri ve Gelişimi”, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Bilgi ve Belge Yönetimi Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2009.

TOKDEMİR, Ertuğrul, “Çözülüş ve Uyum Sürecinde Tehditler ve Tepkiler”, Prof. Dr. Haydar Kazgan’a Armağan: Yakın Tarihimizin İktisadî Panoraması, (Ed: Ertuğrul tokdemir, Öner Günçavlı, Saime Suna Kayam), TTK, Ankara 2011, s. 58.

UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nde İlmiye Teşkilatı, TTK Yayınları, Ankara 1984.

UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Şer‘î Mahkeme Sicilleri”, Ülkü, C. 5, S. 29, Ulus Basımevi, Ankara Temmuz 1935, s. 366

YAMAN, T. Mümtaz, “Şer‘î Mahkeme Sicilleri”, Ülkü, C. 12, S. 68, Ulus Basımevi, Ankara İlk Teşrin 1938, s. 154.