Osmanlı Devleti ile Ermenistan Cumhuriyeti Arasındaki İlişkiler (1918-1920)

I. Dünya Savaşı sonlarında yaşanan gelişmeler Güney Kafkasyada Rus egemenliği altında yaşayan Ermenilere bağımsızlık yolunu açtı. Bu süreçte kurulan Maverâ-yı Kafkasya Komiserliğinin dağılmasıyla bağımsızlığını ilan eden ve komşularının tamamı ile sınır sorunları yaşayan Ermenistan Cumhuriyetinin siyasi arenada meşruiyetini sağlayabilmesi için dünya devletleri tarafından tanınması gerekiyordu. Ancak başlangıçta Güney Kafkasyaya yönelik politikaları nedeniyle büyük devletler Ermenistanı tanımaya yanaşmadılar. Bunun üzerine Osmanlı yetkililerine müracaat eden Ermenistan temsilcileri, mevcut sorunları çözebilmek maksadıyla antlaşma yapmak istediklerini ifade ettiler. 4 Haziran 1918 tarihinde Ermenistan Cumhuriyeti ile Osmanlı Devleti arasında imzalanan protokolle taraflar birbirlerinin mevcudiyetini ve toprak bütünlüğünü tanıdılar. Osmanlı Devleti resmen tanıdığı Ermenistanın varlığını idame ettirebilmesine imkan sağlamıştı. Bu faktör taraflar arasında diplomatik ilişkilerin kurulmasını ve sorunların çözülebilmesi amacıyla çalışmalara başlanmasına zemin hazırladı. Mondros Mütarekesine kadar iki ülke arasındaki ilişkiler olumlu yönde gelişme gösterdi. Fakat mütarekeden sonra İtilaf Devletlerin müdahaleleri, taraflar arasındaki uzlaşma çabalarının yerini, çatışma ortamına bıraktı. Bu çerçevede çalışmamız, Ermenistan Cumhuriyeti ile Osmanlı Devleti arasındaki ilişkileri etkileyen faktörleri incelemeyi hedeflemektedir.

Relations Between The Ottoman Empire and The Republic of Armenia (1918-1920)

The developments at the end of World War I, paved the way for independence to the Armenians under Russian sovereignty in the South Caucasus. In this process, Armenia, declared independence from the dissolution of the Transcaucasian Federation and living in border disputes with all its neighbors, needed to be recognized by the world\\\'s nations in order to provide legitimacy in the political arena. However, due to the initial policies for the South Caucasus the great powers refused to recognize Armenia. On top of that the representatives of Armenia applied to the Ottoman authorities and expressed their desire to make the treaty in order to solve the existing problems. On June 4, 1918 with a protocol was signed between the Ottoman Empire and the Republic of Armenia, parties recognized each other\\\'s territorial integrity and existences. This official recognition by the Ottoman Empire provided a crucial opportunity for the existence of Armenia. This factor is the establishment of diplomatic relations between the parties and the initiation of the efforts made in order to solve the problems. Until the Mudros Armistice in relations between the two countries showed a positive development. But after the armistice, due to the interventions of the Allied powers, the reconciliation efforts between the parties left their places to the areas of conflict. In this context, our study aims to investigate the factors affecting the relations between the Republic of Armenia and the Ottoman State.

___

A. Arşiv Vesikaları 1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Bâb-ı Âli Evrak Odası (BOA,BEO). Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumîye Müdüriyeti Asayiş Kalemi (BOA, DH.EUM.AYŞ). Dâhiliye Emniyet-i Umumiye Seyrü Sefer Müdüriyeti (BOA,DH.EUM.SSM). Dâhiliye Nezareti Kalemi Mahsûs Müdüriyeti (BOA,DH.KMS). Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi (BOA,DH.ŞFR). Hariciye Nezareti Siyasî Kısım (BOA,HR.SYS). İrade Harbiye (BOA,İ.HB). Şura-yı Devlet Evrakı (BOA,ŞD). 2. Süreli Yayınlar Vakit (1918). B. Araştırma ve İnceleme Eserler

Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezâlimi I, 19061918: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 1995.

Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezâlimi II, 1919: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 1995.

BAL, Halil, Azerbaycan Cumhuriyetinin Kuruluş Mücadelesi (1914-1918) ve Kafkas İslam Ordusu, İdil Yayıncılık, İstanbul 2010.

BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, C.III, Kısım IV, TTK, Ankara 1991. BIYIKLIOĞLU, Tevfik, Osmanlı ve Türk Doğu Hudut Politikası, Harb Akademileri Basımevi, İstanbul 1958.

ÇOLAK, Mustafa, Alman İmparatorluğunun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politikası (1914-1918), TTK, Ankara 2006.

HOVANNİSİAN, Richard G., The Armenian People From Ancient To Modern Times, Volume II, Macmillan Press LTD, 1997.

KAÇAZNUNİ, Ovanes, Taşnak Partisinin Yapacağı Bir Şey Yok (1923 Parti Konferansına Rapor), Çev. Arif Acaloğlu, Kaynak Yayınları, İstanbul 2008.

KARACAKAYA, Recep, Türk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi (1908-1923), Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul 2005.

KAZAMZADEH, Firuz, The Struggle For Transcaucasia (1917-1921), Templar Press, Birmingham 1951.

KILIÇ, Selami, Ermeni Sorunu ve Almanya Türk Alman Arşiv Belgeleriyle, 2. Basım, Kaynak Yayınları, İstanbul 2007.

KURAT, Akdes Nimet, Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917ye Kadar, 5. Baskı, TTK, Ankara 2010.

SOYSAL, İsmail, Türkiyenin Siyasal Andlaşmaları I. Cilt (1920-1945), 3. Baskı, Ankara 2000.

ŞAHİN, Enis, Türkiye ve Maverâ-yı Kafkasya İlişkileri İçerisinde Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1917-1918), TTK., Ankara 2002.

C. Makaleler

ARSLAN, Ali, I. Dünya Savaşı Sonunda Batum\\\'un Statüsü, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Sempozyumu (29-31 Mayıs 1995) Bildiriler, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 1996, s. 153-168.

ARSLAN, Ali, I. Dünya Savaşında ve Milli Mücadele Döneminde Ahıska-Ahılkelek (1914-1921), Kafkas Araştırmaları, S. III, İstanbul 1997, s. 93-115.

ARSLAN, Ali, I. Dünya Savaşı Sonunda Nahçıvan\\\'da Yapılan Milli Mücadele ve Bugünkü Nahçıvan\\\'ın Statüsünün Oluşumu, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XIV, S. 41, Ankara 1998, s. 521-546.

BEYOĞLU, Süleyman, Sevr ve Lozanda Ermeni Sorunu, Akademik Bakış, C.2, S.3, Ankara 2008, s. 123-138.

DOĞANAY, Rahmi, Mondros Mütarekesinden Sonra Kars ve Yöresinde Ermeni Faaliyetleri, Kazakistan Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. VIII, 2003, s. 1-13.

GÜLLÜ, Ramazan Erhan, Mondros Mütarekesinin Ardından Ermeni ve Rum Patrikhanelerinin İşbirliği (30 Ekim 1918 11 Ekim 1922), Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XXV, S. 75, Ankara 2009, s. 575-605.

KARACAKAYA, Recep, 1919-1922 Arasında Anadoluda Türk-Ermeni İlişkilerine Genel Bir Bakış, KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Cilt: XII, S.2, Ankara 2010, s. 5-12.

SARINAY, Yusuf, Rusyanın Türkiye Siyasetinde Ermeni Kartı (1878-1918), Gazi Akademik Bakış, C. I, S. 2, Ankara 2008, s. 69-105.

TOPAL, Coşkun, Ermenistanın Sovyetleştirilmesi ve Ermeni Mülteciler Sorunu, Ermeni Araştırmaları, S. 29, 2008, s. 55-64.

TÜRKMEN, Zekeriya, XIX. Yüzyıl Başlarında Rusyanın Güney Kafkasya Politikası (1800lerin Başından 1828 Türkmençay Antlaşmasına kadar), Sekizinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri I, XIX. ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 2003, s. 16-19.

YAVUZ, Nurcan, Rusyada 1917 İhtilâlinin Ermeniler Üzerindeki Etkisi, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 3, Erzurum 1995, s. 125-144.

YEL, Selma, Azerbaycan Cumhuriyeti Devleti\\\'nin Kuruluşunda Türkiye\\\'nin Yardımları İlhak Amacına mı Yönelikti?, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 24, 1999-2003, s. 563-578.

YILDIRIM, Seyfi, Patrik Zaven Efendinin Siyasi Faaliyetleri, 1918-1922, Hacettepe Üniversitesi Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi (CTAD), S. 9, Ankara 2009, s. 5- 41.

D. Tezler

ASKAROVA, Ayna, Rus Belgelerine Göre Kafkasyada Sınır Meselesi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2003.

BOZKURT, Abdurrahman, İtilaf Devletlerinin İstanbulda İşgal Yönetimi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2009.

GÜLLÜ, Ramazan Erhan, Ermeni Sorununun Ortaya Çıkış ve Gelişim Sürecinde İstanbul Ermeni Patrikhanesi\\\'nin Tutumu (1878-1923), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2013.

HAKYEMEZ, Yavuz Selim, Ermenistan Cumhuriyetinin İlânı ve İlk Dönem (1918-1920); Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu 2012.

SARI, Mustafa, Türkiye Kafkasya İlişkilerinde Batum, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Sakarya 2010.