Kilis ve a‘zaz voyvodası daltaban-zâde Mehmed Ali Paşa ve muhallefâtı

18. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde bazı aileler veya şahıslar, bulundukları şehirlerin yönetimini zorla ele geçirmişlerdir. Daha sonra da âyân gibi hareket ederek kendi adlarına vergi ihdas etmişlerdir. Bunlardan biri de Kilis ve A‘zaz çevresinin yönetimini ele geçiren ve merkezi yönetim tarafından kendisine paşalık unvanı ile voyvodalık görevi verilen Daltaban-zâde Mehmed Ali Paşa’dır. Yönetiminin ilk yıllarında Kilis halkının memnuniyetini kazanan Mehmed Ali Paşa, daha sonra bir âyan gibi hareket ederek halkı sindirmiştir. Bu dönemde Ayıntâb şehrinin yöneticisi olan Nuri Mehmed Paşa ile yeniçeriler arasında çekişme olduğundan halk ikiye ayrılmıştır. Yeniçeriler, Nuri Mehmed Paşa’dan kurtulmak için Daltaban-zâde Mehmed Ali Paşa’dan yardım istemiştir. Ayıntâb’a hâkim olmak isteyen Daltaban-zâde bunu fırsat bilerek şehre gelmiş ve yönetimi ele geçirmiştir. Daha sonra Kilis’te olduğu gibi burada da halka kötü davranmıştır. Ayıntâb halkı da tepki olarak Mehmed Ali Paşa’nın sarayını basarak kendisini öldürmüş ve mallarını da yağmalamıştır. Daltaban-zade’nin geri kalan malları -memurluğu döneminde elde ettiği için- devlet tarafından müsadere edilmiştir. Müsadere edilen bu mallardan hem kendi zenginliğini hem bölgede kullanılan eşyalar ile kültürel ve iktisadî yapıyı öğrenmekteyiz.

Voivode of Kilis and a‘zaz daltaban-zâde Mehmed Ali Pasha and his heritoge

In the 18th century, some individuals or families in the Ottoman Empire forcefully seized the administration of the cities in which they were living in, and then established taxes on the people by acting as if they were an “ayan” (notable). One such person is Daltabanzade Mehmed Ali Pasha who had seized the administration of the regions of Kilis and A’zaz and their surroundings. Mehmed Ali Pasha, who had been given the title of ‘Pasha’ and assigned with the duty of voivode by the central government, had contented the folk of Kilis in the early years of his administration, but then acted as if he were an “ayan” and embittered the local people. In this period, the community was divided due to the quarrel between Ayıntab Nuri Mehmed Pasha, the administrator of the city, and the janissaries. The janissaries asked for Daltabanzade Mehmed Ali Pasha’s help in order to get rid of Nuri Mehmed Pasha. Daltabanzade, who desired the administration of Ayıntab for himself, took advantage of the situation and grasped the administration after coming to the city. Then he mistreated the community as he had done in Kilis before. The people of Ayıntab, then, as a reaction, killed him after invading his palace and depredated his belongings. The rest of Daltabanzade’s belongings were confiscated by the state as he had gained them while in office. The confiscated goods are of great importance because they reveal both his wealth, and the goods used in the region and the cultural and economic structure of the region.

___

I-Arşiv Vesikaları

Başbakanlık Osmanlı Arşivi [=BOA]

a) Cevdet Adliye [=C.ADL.], nr. 6185.

Cevdet Dâhiliye [=C. DH.], nr. 3039, 6057, 17086.

Cevdet Hâriciye [=C.HR], nr. 58.

Cevdet Maarif [=C. MF.] nr. 1586.

Cevdet Maliye [=C. ML.], nr. 7785, 7924, 8994, 9940, 11913, 12310, 14026, 17049, 19271, 19788, 20721, 20974, 22830, 24006, 25198, 25596, 25971, 28659, 28734 Cevdet Zabtiye [=C. ZB.], nr. 26.

b) Hatt-ı Hümayun [=HAT], nr. 16/684.

c) Maliyeden Müdevver [=MAD], nr. 9743.

d) Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Kalemi Muhallefât [= D. BŞM. MHF], nr. 93/84, 13705.

II-Şer’iye Sicilleri

Gaziantep Şer’iye Sicili [=GŞS], 112, 124B, 134, 135.

III-Araştırma ve İncelemeler

Akdağ, Mustafa, “Osmanlı Tarihinde Âyanlık Düzeni Devri 1730-1839”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 8-12, S. 14-23, Ankara 1975, s. 51-61.

Aydın, H. Veli, “Osmanlı Devletinde Ayanlık Üzerine Bir Belge Ahmet Ağa’nın Bir Yıllık Muhasebesi (1824-1825)”, AÜ. Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 20, S. 32, Ankara 2002, s. 47-92.

Cezar, Yavuz, “Bir Âyanın Muhallefâtı Havza ve Köprü Kazaları Âyanı Kör İsmail- Oğlu Hüseyin (Musadere olayı ve terekenin incelenmesi)”, Belleten, XLI/ 161, Ankara 1977, s. 41-78.

Çınar, Hüseyin, “18. Yüzyılda Ayıntab’da Bir Yerel Gücün Yükselişi ve Düşüşü: Battalzâdeler (Battaloğulları)”, XIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 4-8 Ekim 1999, C. III, s.431-452.

Emecen, Feridun, “Doğu Karadeniz’de Âyânlık: Tirebolulu Kethudazâde Mehmed Emin Ağa”, Belleten, LXV/ 242, Ankara 2001, s. 193-214.

Genç, Mehmet, “Osmanlı Maliyesinde Malikâne Sistemi”, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul 2000, s. 99-152.

Güzelbey, Cemil Cahit, “Gaziantep’te 1787 Yılı Ayaklanması”, Gaziantep Kültür Dergisi, Haziran 1963, C. 6, S. 125, s. 6.

İnalcık, Halil, “Centralization and Decentralization in Ottoman Administration”, Studies in Eighteenth Century Islamic History, eds. T. Naff and R. Owen, London 1977, s. 35-36.

İnalcık, Halil,“Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, (çev. Zeynep Altıok, Editör: Çağlar Keyder-Faruk Tabak), İstanbul 1998, s. 17-35.

Kilisli Kadri, Kilis Tarihi, İstanbul 1933.

Konyalı, İbrahim Hakkı, Abideleri ve Kitabeleri ile Kilis Tarihi, İstanbul 1968.

McGowan, Bruce, “Âyanlar Çağı 1699-1812”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. II, Editör: Halil İnalcık-Donald Quataert, İstanbul 2004, s.759- 867.

Mert, Özcan, “Osmanlı Devleti Tarihinde Âyanlık Dönemi”, Osmanlı, C. VI, Editör: Güler Eren, Ankara 1999, s. 174-180.

Nagata, Yuza, Tarihte Âyanlar, Karaosmanoğulları Üzerine Bir İnceleme, Ankara 1997.

Nagata, Yuza, Muhsin-zâde Mehmed Paşa ve Âyânlık Müessesesi, Tokyo 1976.

Öğün, Tuncay, “Osmanlı Devletinde Müsâdere Uygulamaları”, Osmanlı, C. VI, Editör: Güler Eren, Ankara 1999, s. 371-383.

Özkan, Selim Hilmi, “Türk Tarihi’nin Kırılma Noktası: Zenta Faciası”, Turkish Studies, Volume 4/3 Spring 2009, s. 1779-1793.

Özkaya, Yücel, “XVII. yüzyılın İlk Yarısında Yerli Ailelerin Ayânlıkları Ele Geçirişleri ve Büyük Hanedanlıkların Kuruluşu”, Belleten, XLII/ 168, Ankara 1978, s. 667- 723.

Özkaya, Yücel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Âyânlık, Ankara 1994.

Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, İstanbul 1993.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Ayan”, İA, C. II, İstanbul 1993, s. 40-42.

Yener, Şakir Sabri, “Kilisli Meşhur Şair Ruhî’nin Vaktiyle Antep’te Bir Çok Mezalim Yapan Daltaban Oğlu Hakkında Bir Şiiri”, Başpınar Aylık Edebiyat ve Kültür Mecmuası, S. 35-36 (Nisan, Mayıs 1942), Gaziantep, s. 11-13, 8-10.