TAPU TAHRİR DEFTERLERİNE GÖRE XVI. YÜZYILDA VARTO NAHİYESİ

Günümüzde Muş iline bağlı bir ilçe olan Varto’nun Osmanlı hâkimiyetine geçişi I. Selim’in, Şah İsmail ile yaptığı ve Osmanlı ordusunun başarısıyla sonuçlanan Çaldıran Savaşı sonrasına denk gelmektedir. Varto’nun nahiye statüsünü kazanması ise 1539 yılından sonra Hınıs’ın sancak konumunda Erzurum beylerbeyliğine bağlanmasıyla gerçekleşmiştir. Bu tarihten sonra belirli zaman aralıklarıyla Varto’nun da dâhil olduğu bölgenin tahriri yapılarak defter hâline getirilmiştir. Anlaşıldığı kadarıyla Varto ile ilgili tutulmuş kayıtlar 1538 tarihine kadar gitmektedir. Ancak bu kayıtları içeren defterler nahiyenin genel durumu hakkında yeterli bilgi vermemektedir. Bu nedenle 1556 yılına kadar nahiyenin sosyal ve ekonomik yapısı hakkında detaylı verilere ulaşmak mümkün olmamıştır. Tespitlerimize göre Varto ile ilgili kayıtlar 1556 yılından itibaren düzenli ve sistematik bilgiler içermektedir. Söz konusu tarihten itibaren tutulan kayıtlardan 1556-1568 yılları arasında Varto’nun 93-95 köyü ve 51-54 mezrası olduğu anlaşılmıştır. Bunun yanında 1556 yılında nahiyede tahminen 3.902, 1568 yılında ise 6.394 kişinin yaşadığı tespit edilmiştir. Bu çalışmada XVI. yüzyılda yapılmış tahrir kayıtları incelenmiş ve Varto nahiyesinin o yüzyıldaki nüfus, yerleşme ve ekonomik yapısı üzerinde bazı tespitler yapılmıştır. Yüzyılın başlarında bölgedeki Safevî tehlikesi, Varto’nun sosyal ve ekonomik durumunu etkilemişse de bu etki yüzyılın sonuna doğru oldukça azalmış, sağlanan huzur ve barış ortamı hem nüfusunun hem de tarımsal faaliyetlerin artışına neden olmuştur.

District of Varto During The 16 th Century According to Land Registry Books

The district of Varto that is now part of the city of Muş became part of the Ottoman Empire after the Battle of Çaldıran between I. Selim and Şah Ismail which was won by the Ottoman army. Varto became a district after Hınıs became part of the Erzurum province after 1539. Afterwards, regional land registry records were kept at certain time intervals for the region including Varto and registry books were prepared. As far as we can understand, the records on Varto date back to 1538. However, the books that include these records do not give sufficient information on the general status of the district. Hence, it has not been possible to obtain detailed information on the social and economic structure of the district until 1556. According to our findings, records on Varto contain regular and systematic information starting from the year 1556. It has been understood from these records that Varto has 93- 95 villages and 51-54 hamlets during the years of 1556-1568. In addition, it has also been determined that the population of the district was 3.902 in 1556 and 6.394 in 1568. In this study, detailed registry records during the 16 th century were examined and various conclusions were drawn regarding the population, settlement and economical structure of the Varto District. The Safevî threat at the region during the beginning of the century had an impact on the social and economic status of Varto, however this impact declined towards the end of the century and the resulting peaceful environment caused an increase in the population as well as in agricultural activities.

___

  • BOA. TT. d. 189.
  • BOA. TT. d. 294.
  • BOA. TT. d. 297.
  • BOA. TT. d. 199.
  • BOA. TT. d. 205.
  • TKGM TTD 231.
  • TKGM TTD 70.
  • BOA. A.DVNSMHM d. 1.
  • BOA. A.DVNSMHM d. 3.
  • BOA. A.DVNSMHM d. 4.
  • BOA. A.DVNSMHM d. 7.
  • A.DVNSMHM d. 27.
  • Alanoğlu, Murat, “Kız-Uçan’dan Pülümür’e Osmanlı İdaresi (1518-1923)”, Pülümür, Ütopya Yayınevi, İstanbul 2016, ss. 55-85.
  • Alanoğlu, Murat, Osmanlı İdârî Sistemi İçerisinde Palu Hükûmeti, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2017.
  • Arınç, Kenan, Doğal, İktisadî, Sosyal ve Siyasal Yönleriyle Türkiye’nin İç Bölgeleri, Biyosfer Araştırmaları Merkezi, Erzurum 2011.
  • Aydın, Dündar, Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı, Kuruluş ve Genişleme Devri (1535-1566), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
  • Ayn Ali Efendi, Kavânin-i Âl-i Osman der-Hülasa-i Mezamin-i Defter-i Divan, İstanbul 1280.
  • Barkan, Ö. Lütfi, “Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, X/ (1953), ss. 1-26.
  • Barkan, Ö. Lütfi, “Timar”, İA, Cilt: XII/I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1993, ss. 286-333.
  • Barkan, Ömer Lütfü, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Zirâî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları I: Kanunlar, Burhaneddin Matbaası, İstanbul 1943.
  • Bellaigue, Christopher, İsyan Toprakları Türkiye’nin Unutulmuş Halkları Arasında, İletişim Yayınları, İstanbul 2016.
  • Çağatay, Neşet, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Reayadan Alınan Vergi ve Resimler, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 5/5,(1947), ss. 483-511.
  • Emecen, Feridun M., İmparatorluk Çağının Osmanlı Sultanları I, İsam Yayınları, İstanbul 2011.
  • Emecen, Feridun M., “Bennâk”, DİA, Cilt: 5, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992, ss. 458-459.
  • Emecen, Feridun M., Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve Yükseliş Tarihi (1300-1600), İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2007.
  • Emecen, Feridun M., XVI. Asırda Manisa Kazası, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.
  • Emecen, Feridun, “Cebelü”, DİA, Cilt: 7, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1993, ss. 188-189.
  • Emecen, Feridun, “Irakeyn Seferi”, DİA, Cilt: 19, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1999, ss. 116-117.
  • Emecen, Feridun, “Süleyman I”, DİA, Cilt: 38, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2010, ss. 62-74.
  • Faroqhi, Suraiya, “Taxation and Urban Activities in Sixteenth Century Anatolia”, İnternational Journal of Turkish Studies, 1/1/(1979), ss. 39-43.
  • Fırat, M Şerif, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2007.
  • Genç, Vural, “Acem’den Rum’a”: İdris-i Bidlîsî’nin Hayatı, Tarihçiliği ve Heşt Behişt’in II. Bayezid Kısmı (1481-1512), Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, İstanbul 2014.
  • Göyünç, Nejat, “Diyarbekir Beylerbeyliğinin İlk İdari Taksimatı”, Tarih Dergisi, Sayı: 32, İstanbul 1969, ss. 23-34.
  • Göyünç, Nejat, “Hâne Deyimi Hakkında”, Tarih Dergisi, 32/ Mart 1979, ss. 331-348.
  • Göyünç, Nejat, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991.
  • Gündüz, Ahmet- Gülcü, Erdinç, “XVI. Yüzyılda Antakya Nahiyesi (1526-1584)”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 12, 2009, ss. 289-323.
  • Hasan-i Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, Editör: C. N. Seddon, Baroda 1931.
  • Hoca Sadeddin, Tâcü't-tevârîh IV, Yalınlaştıran: İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1979.
  • Honigmann, Ernst, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, Tercüme: Fikret Işıltan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1970.
  • İdris-i Bidlîsî, Selim Şah-nâme, Hazırlayan: Hicabi Kırlangıç, Hece Yayınları, Ankara 2016.
  • İlgürel, Mücteba, “İstimâlet”, DİA, Cilt: 23, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2001, ss. 362-363.
  • İlhan, M Mehdi, "On altıncı Yüzyıl Başlarında Amid Sancağı Yer ve Şahıs Adları Hakkında Bazı Notlar", Belleten, LIV/209 ( Nisan 1990), ss. 213-232.
  • İlhan, M Mehdi, Amid (Diyarbakır), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
  • İnalcık, Halil, “Osmanlılar’da Raiyyet Rüsûmu”, Belleten, Cilt: XXIII, Ankara 1959, ss. 575- 610.
  • Kılıç, Orhan, XVI. Yüzyılda Adilcevaz ve Ahlat, Tamga Yayıncılık, Ankara 1999.
  • Koçak, Zülfiye, “Osmanlı Pülümür’ünde (Kız-Uçan) Nüfus ve Yerleşme (1518-1927)”, Pülümür, Ütopya Yayınevi, İstanbul 2016, ss. 17-50.
  • Kunt, Metin, Sancak’tan Eyalete-1500-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1978.
  • Küpeli, Özer, Osmanlı- Safevi Münasebetleri (1612-1639), Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2014.
  • Öz, Mehmed, “XVI. Yüzyılda Bitlis Sancağı: Yönetim, Nüfus ve Vergilendirme”, IX th İnternational Congress of Economic and Social History of Turkey, (Dubrovnik- Croatia, 20-23 August, 2002), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2002, ss. 31-54.
  • Öz, Mehmet, “Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler”, Vakıflar Dergisi, XII, (1991), ss. 429-439.
  • Sahillioğlu, Halil, “Arûs Resmi”, DİA, Cilt: 3, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1991, ss. 422-423.
  • Sahillioğlu, Halil, “Bâd-ı Hevâ”, DİA, Cilt: 4, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1991, ss. 416-418.
  • Saraçoğlu, Hüseyin, Doğu Anadolu Bölgesi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1989.
  • Şahin, İlhan, “Nahiye”, DİA, Cilt: 32, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2006, ss. 306- 308.
  • Şeref Han Bitlisî, Şerefnâme, Cilt: 1, Çeviren: Abdullah Yegin, Nubihâr Yayınları, İstanbul 2013.
  • Şeref Han Bitlisî, Şerefnâme, Cilt: 2, Çeviren: Abdullah Yegin, Nubihâr Yayınları, İstanbul 2013.
  • T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 46, Defteri Hâkânî Dizisi: VI, 294 Numaralı Hınıs Livâsı Mufassal Tahrir Defteri (963-1556), Ankara 2000.
  • Taşçı, Kemal, Selçuklular Zamanında Van Gölü Havzası (1018-1243), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Erzurum 2013.
  • Tayyip Gökbilgin, “Nahiye”, İA, Cilt: IX, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1993, ss. 37-39.
  • Tuncel, Metin, “Bitlis”, DİA, Cilt: 6, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992, ss. 225- 228.
  • Tuncel, Metin, “Muş”, DİA, Cilt: 31, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2006, ss. 368- 371.
  • Ünal, M Ali, “İstimalet Siyaseti Çerçevesinde Osmanlı İmparatorluğu’nun Kürt Politikası”, Tarihte Türkler ve Kürdler Sempozyumu Bildirileri (09-10 Ocak 2014), Cilt:1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014, ss. 141-159.
  • Ünal, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
  • Ünal, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.
  • Yılmaz, Ahmet, 413 Numaralı Mufassal Tapu Tahrir Defterine Göre Bitlis Sancağı (1555- 1556), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Konya 2010.
  • Yılmazçelik, İbrahim, “Osmanlı Hâkimiyeti Süresince Diyarbakır Eyaleti Valileri (1516- 1838)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10/1 (Elazığ 2000), ss. 233-287.