OSMANLI DEVRİ ORTA KARADENİZ’DE AVCI KUŞLARI (1485-1830)

Canik, Osmanlı Devleti’nde şahin yetiştirme noktalarından biridir. Çalışmamızda Canik livasında 17 tımara kayıtlı yerleşim yerinde bulunan 24 “kaya” adı verilen avcı kuşu yetiştirme istasyonu tespit edilmiştir. Şahin yetiştiriciliği tımarlarında aynı zamanda tarım ve hayvancılıkla da uğraşılmış olduğunu tespit etmek mümkündür. Bu tımarlarda bulunan görevliler sarayın talep ettiği oranda avcı kuşu yetiştirmeyi başardıklarında tarım ve hayvancılıktan ödemekle mükellef tutuldukları vergilerden muaf olmuşlardı. Eğer bu talep edilen avcı kuşlarını yetiştiremezler ise yetiştiremedikleri her bir avcı kuşu için 300 akça ceza ödedikleri gibi vergi muafiyetleri de ortadan kaldırılırdı. Avcı kuşu yetiştiren tımar sahipleri aynı zamanda Sultanın düzenlediği sürek avlarına yetiştirdikleri avcı kuşları ile birlikte iştirak etmekle mükelleftiler. Çalışmalarımız neticesinde şahin yetiştiriciliği tımarlarının saray adına kırsal alanda otoriteyi tesis etmek, istihbarat toplamak ve iletişim ağı oluşturmak gibi bir görevinin olduğuna dair verilere ulaşılmıştır. Bu durum aslında Osmanlı Devleti’nde yetiştirilen avcı kuşu istasyonlarının; askerî bir geleneğin devamı olarak varlığını koruduğu şeklinde anlaşılabilir. Bu nedenledir ki kılıç ehline verilen tımar kategorisinde şahin, atmaca, doğan, çakır ve zağanos yetiştiriciliğine dair kayıtlar düşülmüştür. Saray’da üst düzeyde temsil edilen şahin, atmaca ya da çakır yetiştiricileri kırsaldaki bu askerî organizasyonu sevk ve idare etmişlerdir. Şahinin Osmanlı hanedanını oluşturan Kayı boyunun da ongunu olması sembolik açıdan ayrıca önem arz eder. Orta Karadeniz’de bulunan “kaya” ya da “yuva” şeklinde tanımlanan yetiştirme istasyonlarında avcı kuşları yetiştirilmiştir. Eyalet-i Rum’un Canik livası dâhilinde yer alan kaza ve nahiyelerde yer alan tımarlar bünyesinde gerçekleştirilen şahin yetiştiriciliğinin salt bir gelenek ya da avcılık sevdasından öte askerî bir anlam içerdiği düşünülmektedir. Ancak ateşli silahların gelişimi ve iletişim vasıtalarının değişimi ile birlikte avcı kuşu yetiştiriciliğinin de gerilediği anlaşılır. Bu coğrafyada var olan avcı kuşlarının ve geleneksel şahin yetiştiriciliğinin yeniden işlevsel hâle getirilmesi amacıyla bu makale kaleme alınmıştır.

Birds of Prey on the Central Black Sea of Ottoman Realm (1485-1830)

Canik was also one of the home-lands for the falconry of Ottoman Empire. In our study we detected 17 towns in where falconry fiefs located and 24 “rocky” nests in where flying predators lay their eggs. These fiefs in that falconry proceeds were also taken care of field work and husbandry, mostly sheep, goat and beeves or hives. If they complied with the Porte’s summons, then they were exempted from the burdens and taxes. However if they fail to do complete the duty they were objected to the taxes and also a fine of 300 silver aspers to pay instead of the each hunting-birds as of that they were obliged to take to the Porte. These fiefs in where falconry exists were also obliged to take part within the Sultans’ hunting along with the tamed birds of predator. In so far it can be concluded that the falconry in the Ottoman Empire were also serve as to top-secret communicat ion, military drill and rural espionage. It can be understood that hunting birds’ breeding in Ottoman State had its own existence as a result of a military tradition. It therefore the falconry along with other birds of predator was registered under the fie f that was endowed to the class of sword-holder. The falconry staff was represented at its highest level within the court in order to order this military organization throughout the Ottoman rural area. The falcon, represented as a symbol of the Ottoman dynasty, derived from “Kayı” tribe ornament deserves inclusive attendance. Hunting birds was raised and tamed at the birds’ nest called “yuva (nest)” or “kaya (rock)” in the mid of the Black-Sea territory. It can be estimated that falconry, preceded within the fiefs separated at the towns and township of Canik province of the shire of Rum (Roma) was not solely as a result of enthusiasm or for tradition but beyond that as of it, merely military purposes. Falconry was declined due to the development of fire -arms and the brand-new discoveries of the way of communication. This article is written up aiming to re -establish the traditional falconry and letting the hunting birds endure their existence in this territory.

PDF

___

Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)., Bâb-ı Âsafi, Divan-ı Hümâyûn Sicillatı Mühimme Defterleri (A.{DVNS.MHM.d.), Dosya No. 7, Gömlek No. 43, Tarih : H 01.02.975 (07 Ağustos 1567). BOA., A.{DVNS.MHM.d., Nr. 115-2326, Tarih: H 29.12.1119, (22 Mart 1708); BOA., A.{DVNS.MHM.d., Nr. 79 -5, Tarih: H 23.12.1018 (19 Mart 1610); BOA., A.{DVNS.MHM.d., Gömlek No. 2882, Tarih: H 25.07.984 (18 Ekim 1576) ; BOA., A.{DVNS.MHM.d Nr. 36825, Tarih: H 9.4.987 (5 Haziran 1579).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)., Ali Emiri, Mehmed 4, (AE. SMMD.IV)., Dosya No. 85, Gömlek No. 10077, H ? BOA., Ali Emiri, AE.SMMD.IV, Nr. 49-5613, H ?.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)., Ali Emiri, Abdülhamid 1, (AE., SABH.I.), Dosya No. 69, Gömlek No. 4789, Tarih: H 4.1.1191 (12 Şubat 1777). BOA., AE.SABH.I., Nr. 38-2808, Tarih: H 27.02.1191 (6 Nisan 1777).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)., Ali Emiri, Ahmed 3, (AE.SAMD.III), Dosya No. 131, Gömlek No. 12903, Tarih: H 11.01.1132 (24 Kasım 1719). BOA., AE.SAMD.III., Nr.69-6894, Tarih: H 13.07.1142 (1 Şubat 1730).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)., Ali Emiri, Ahmed 1, (AE.SMHD.I.), Dosya No. 62, Gömlek No. 3963, Tarih: H 01.04.1167 (26 Ocak 1754).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)., (AE.SMMD.IV.), Numarası, 18-2011.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)., Ali Emiri, Mustafa 3, AE.SMST.III., Nr. 341-27541, Tarih: H 29.12.1187 (13 Mart 1774).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)., Ali Emiri, Osman 3, (AE.SOSM.III), Dosya No. 92, Gömlek No. 7085, Tarih: H 15.02.1168 (10 Mayıs 1755).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)., Ali Emiri, Selim 3, (AE.SSLM.III), Dosya No. 167, Gömlek No. 10001., Tarih: H 29.12.1216 (2 Mayıs 1802). BOA., AE.SSLM.III., Nr. 196-11769, Tarih: H 29.12.1207 (7 Ağustos 1793).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).,Cevdet, Tımar Zeâmet, (C.TZ.), Dosya No. 110, Gömlek No. 5480, Tarih: H 11.02.1084 (7 Ağustos 1793). BOA., C.TZ., Nr. 112-5567, Tarih: H 18.05.1233 (26 Mart 1818); BOA., C.TZ., Nr. 50- 2480, Tarih: H 11.10.1229 (26 Eylül 1814); BOA., HAT., Nr. 1409-57201, Tarih: H 29.12.1206 (18 Ağustos 1792).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)., (Saray Mesalihi), İE. SM., Dosya No. 23, Gömlek No. 2407, Tarih: H 16.12.1107 (17 Temmuz 1696). BOA., İE.SM., Nr. 14-1419, Tarih: 27.02.1091 (29 Mart 1680); BOA., İE.SM., Nr. 18-1818, Tarih: H 03.01.1114 (30 Mayıs 1702); BOA., İE.SM., Nr. 27-2887, Tarih: H 03.07.1122 (28 Ağustos 1710); BOA., İE.SM., Nr. 5-373, Tarih: H 04.08.1092 (19 Ağustos 1681).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)., Nüfus Defterleri, (NFS.d.), Numara:972, Tarih: H 29.12.1250 (28 Nisan 1835). BOA. NFS.d., 993, Tarih: H 1260 (1844-1845).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)., Maliyeden Müdevver Defterler, MAD.d., Defter Numarası: 15340, Tarih: H 02.12.1137 (12 Ağustos 1725). BOA., MAD.d., Nr. 3523, Tarih: H 29.12.1111 (17 Haziran 1700); BOA., MAD., Nr. 18076, H 29.12.1174 (1 Ağustos 1761).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)., Tapu Tahrir (Der-Liva- yı Sonisa), (TT.d.), Numara, 327, Tarih: H 920 (1515).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)., Topkapı Sarayı Arşiv Defterleri, (TS. MA.d.), Nr. 734-11, Tarih: H 12.08.954 (26 Ekim 1547). BOA., TS.MA.d., No. 707, Tarih: H 2 9.12.1113, (27 Mayıs 1702); BOA., TS.MA.d.., No. 10052, Tarih: H 29.12.919, (25 Şubat 1514).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)., Tapu Tahrir Tapu Tahrir Defterleri, (TT.d.), Numarası: 41, Tarih: H 29 .12.912, (12 Mayıs 1507). BOA., TT.d., Nr. 54, Tarih: H 29.12.921 (3 Şubat 1516).
Agoston, Gabor and Masters Bruce. Encylopedia of The Ottoman Empire . New York: Facts on File, Inc., 2009.
Borromeo, Elisabetta. “The Ottomans and Hunting, according to Julien Bordier’s Travelogue (1604-1612)”, Animals and People in the Ottoman Empire, Ed. Suraiya Faroqhi, İstanbul: Eren Yayınevi, 2010.
Cook, M.A. Population Pressure in Rural Anatolia (1450- 1600). New York-Toronto: Oxford University Press, 1972.
Ebul-Gazi Bahadır Han, Türklerin Soy Kütüğü (Şecere-yi Terakime), Haz. Muharrem Ergin, Tercüman 1001 Temel Eser, (Yayım yeri ve yılı belirtilmemiş.)
Erler, Mehmet Yavuz. ve Ünlü, Mucize. “Refugees in the Basin of the Canik Mines: Greek Orthodox from Minning to Agriculture (1790-1884)”, The Economic and Social Development of The Port Cities of the Southern Black-Sea Coast and Hinterland, Late 18 th Beginning of the 20 th Century, Ed. Edhem Eldem, Sophia Laiou, Vangelis Kechriotis, Corfu: Black Sea Project Working Papers, 5, 2017, ISBN: 978-960-7260-57-4.
Esenbel, Selçuk, “Of Birds and Diplomacy: Royal Gifts to Abdulhamid II”, Animals and People in the Ottoman Empire, Ed. Suraiya Faroqhi, İstanbul: Eren Yayınevi, 2010.
Karataş, Ahmet ve Kiraz Erciyes Yavuz v.d., Trakus Türkiye’nin Kuşları, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2021.
Keçeligil, Hülya. Kızılırmak Havzasının Coğrafi Tarihine Bakış (Hermann von Flottwell ve “Aus dem stromgebiet des Qyzyl-Yrmaq (Halys)”. Ankara: Nobel Yayınları, 2020
Kuş, Ayşegül. Batılı Seyyah ve Araştırmacılara Göre 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Doğu Karadeniz Bölgesi. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, 2016.
Veinstein, Gilles, “Falconry in the Ottoman Empire of the Mid Sixteenth Century”, Animals and People in the Ottoman Empire, Ed. Suraiya Faroqhi, İstanbul: Eren Yayınevi, 2010.
Yılmaz, Ali, “Samsun kazasının İdari İktisadi ve Sosyal Durumu (1484-1520)” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1990.
Alkan, Mustafa., Gökbuğa, Ferdi. “XVI. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Av Teşkilatının Silistre Sancağı’ndaki Yapılanması”, Akademik Bakış 9/17, (Kış 2015): 23-39, erişim tarihi: 13 Eylül 2021, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/74048
Dik, B., Per, E., Yavuz, K. E., Yamaç, E. "Chewing lice (Phthiraptera: Amblycera, Ischnocera) Species Found on Birds in Turkey, With New Records and a New Host Association", Turkish Journal of Zoology 39/5 (2015 ): 790- 798, erişim tarihi: 13 Eylül 2021, https://journals.tubitak.gov.tr/zoology/issues/zoo-15-39-5/zoo-39-5-7-1411-45.pdf
Enamorado, Virgilio Martinez. “Falcons and Falconry in Al Andalus”, Studia Orientalia 111, Finnish Oriental Society, Helsinki (2019): 159 -183, erişim tarihi: 14 Eylül 2021, http://digital.csic.es/bitstream/10261/49299/1/StOr111_Martinez_Enamorado%20%283% 29.pdf
Epstein, Hans J. “The Origin and Earliest History of Falconry.” Isis 34/6 (1943): 497–509, erişim tarihi: 13 Eylül 2021, http://www.jstor.org/stable/225894.
Gül, Seyfullah, “Kızılırmak Deltasında Yazılmamış Kanunlar, Bir Sulak Alanın Korunmasında Geleneksel Ekolojik Bilginin Rolü”, International Journal of Geography and Geography Education 42, (Mayıs 2020): 303-327, erişim tarihi: 14 Eylül 2021, https://dergipark.org.tr/tr/pub/igge/issue/56119/725686
Gürler, Tumay, ve Beyhan, Yunu s Emre, ve Acıcı, Mustafa, ve Bölükbaş, Cenk Soner, ve Umur, Şinasi, “Helminths of Mammals and Birds at the Samsun Zoological Garden, Turkey”, Journal of Zoo and Wildlife Medicine 41/2, (2010): 218-223, erişim tarihi: 14 Eylül 2021, https://bioone.org/journals/journal-of-zoo-and-wildlife-medicine/volume- 41/issue-2/2009-0070R1.1/Helminths-of-Mammals-and-Birds-at-the-Samsun-Zoological- Garden/10.1638/2009-0070R1.1.short
http://www.osmanlimirasi.net/dergi//osmanli-devletinde-avci-kusu-yetistiriciligi-bazdaranlik- bati-anadolu-ornegi-ss-655-6772020114b5b202.pdf
İnbaşı Mehmet., Hazırbulan, Tahsin. “Osmanlı Devleti’nde Avcı Kuşu Yetiştiricliği/Bazdaranlık (Batı Anadolu Örneği)”, OMAD (Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi)7/19, (Kasım 2020): 655-677, erişim tarihi: 14 Eylül 2021,
Öz, Mehmet, “Tahrir Defterlerine Göre Canik Sancağı’nda Nüfus (1455-1643)”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 6/1, Samsun (1991): 187-188, erişim tarihi: 14 Eylül 2021, https://dergipark.org.tr/tr/pub/omuefd/issue/20256/215096
Uzun, Ahmet, Ozan Aras, “Mali Yönleriyle Osmanlı Devleti’nde Çakırcılık ve Şahincilik Teşkilatı”, Liberal Düşünce Dergisi, S. 83, (2016), 101,109-110.
Ümüt Çınar, “Türkmence Kuş Adları”, (Ankara: 2018), 30, son güncelleme 13 Eylül 2020, http://www.kmoksy.com/Turkmen_Ornithonymy.pdf
Varlı, Nükhet, “New Science and Old Sources: Why The Ottoman Experience of Plague Matters”, The Medieval Globe Arc Humanities Press I, (2015):193-227, e rişim tarihi: 13 Eylül 2021, https://scholarworks.wmich.edu/tmg/vol1/iss1/9
Williams, James, “Hunting and The Royal Image of Henry VIII”, Sport in History 25/1 (2005), 41-59.
Yarcı, Güler, “Osmanlıda Avcılık Yasaları”, Acta Turcıca Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, Edt. Emine Gürsoy Naskali ve Hilal Oytun Altun, 1/1, (Ocak 2009), “Türk Kültüründe Av”. https://actaturcica.files.wordpress.com/2019/12/123_152.pdf
Yusuf Alperen Aydın, “Osmanlı Dönemi ve Öncesinde Avcı Kuşlardan Sungur Üzerine Bazı Notlar”, Tarih Dergisi, 57 (2013/1), 25-44.
https://iupress.istanbul.edu.tr/tr/journal/tjh/article/osmanli-donemi-ve-oncesinde-avci-kuslardan- sungur-uzerine-bazi-notlar