I. DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA OSMANLI’DA SİNEMACILIĞIN ŞİRKETLEŞME TEZAHÜRLERİ: ŞARK İTTİHAD SİNEMA VE TİYATRO OSMANLI ANONİM ŞİRKETİ

Osmanlı Devleti’nin son dönemleri siyasi ve ekonomik alanda birçok sıkıntının baş gösterdiği dönem olmakla birlikte anonim şirketlerin çoğalması açısından oldukça verimlidir. Bu anlamda Osmanlı Devleti’nde 1850’lerden itibaren yerli ve yabancı sermaye sahiplerinin kurduğu anonim şirketlere rastlamak mümkündür. Çeşitli alanlarda faaliyet gösteren şirketlerin sayısı II. Meşrutiyet’in liberal politikaları sonucunda artmış, Balkan Savaşları sonrasında gelişen “Türkçülük” siyasetine paralel olarak millî iktisat döneminin yaşandığı I. Dünya Savaşı sürecinde ise yerli sermaye oluşturma çabaları millî şirketlerin kurulmasını hızlandırmıştır. İttihat ve Terakki millî şirketlerin kurulmasına önayak olmuş, cemiyetin ileri gelenleri üreticiyi, esnafı ve tüccarı örgütleyerek millî ticaretin doğmasına ortam hazırlamışlardır. Çalışmanın konusunu oluşturan “Şark İttihat Sinema ve Tiyatro Osmanlı Anonim Şirketi” de bu dönemde kurulan ve sinemacılık alanında faaliyet gösteren ilk girişimler arasında yer almaktadır. Araştırmanın temel kaynaklarını Başbakanlık Osmanlı Arşivinde yer alan ve “Şark İttihad Sinema ve Tiyatro Osmanlı Anonim Şirketi” hakkında bilgileri ve şirketin nizamnamesini içeren Sadaret Divan Mukavelenameler, Bâb-ı Âlî Evrak Odası, Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umum Müdüriyeti evrakı oluşturacaktır. İlaveten araştırmayla ilgili bilgi ve yorumlara yer veren süreli yayınlar ve diğer kaynaklar da dikkate alınacaktır.

Emergence of Incorporation of the Cinema Companies in the Ottoman Empire during the First World War: Şark İttihad Sinema ve Tiyatro Osmanlı Anonim Şirketi (East Union Cinema and Theatre Ottoman Joint-Stock Company

During the last period of the Ottoman Empire many problems appeared in political and economic fields; however, this period was highly efficient in terms of increasing the number of the joint-stock companies. In this sense, it was possible to see the joint-stock companies that the national and foreign capital owners established starting from 1850s in the Ottoman Empire. The number of the companies operating in various fields increased as a result of the liberal politics of the second constitutional era, and the efforts to create domestic capital in the period of World War I during which the period of national economy was experienced in parallel with the “Turkism” politics developing after the Balkan Wars accelerated the establishment of national companies. “İttihat ve Terakki” (The Committee of Union and Progress) took a leading part the way for the establishment of national companies, the elders of the society organized the producers, the craftsmen, and the traders and paved the way for the birth of national commerce. Şark Ittihad Cinema and Theater Osmanlı Anonim Şirketi which constituted the subject of the present study was also one of the first initiatives established in this period and operating in the field of cinematography. Main sources of the present research were be Sadaret Divan Agreements, Bâb-ı Âlî Evrak Odası, Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umum Müdüriyeti in the Ottoman Archive of the Prime Ministry including information and regulations about “Şark İttihad Sinema ve Tiyatro Osmanlı Anonim Şirketi” (East Union Cinema and Theatre Ottoman Joint- Stock Company). Moreover, periodicals and other sources including information and comments about the research were also be considered.

PDF

___

Bâbıâli Evrak Odası Divan Kalemi Mukavelenameler (A.DVN.MKL.), Dosya: 63 / Gömlek: 2, 03-01, Tarih: 5 Şaban 1335/29 Mayıs 1333 (29 Mayıs 1917).
A.DVN.MKL., 63/2, Tarih: 8 Şaban 1335 (30 Mayıs 1917).
A.DVN.MKL., 64/27, Tarih: 22 Rebiulahir 1336/4 Şubat 1334 (4 Şubat 1918).
Bâbıâli Evrak Odası (BEO.), 4462/334628, 1-1, Tarih: 11 Cemaziyelahir 1330/3 Nisan 1333 (3 Nisan 1917).
Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Belgeleri 5. Şube (DH.EUM. 5.Şb.), 55/10, (010), Tarih: 3 Mart 1334 (3 Mart 1918).
DH.EUM.5.Şb., 55/10, (04-06), Tarih: 9 Şubat 1334 (9 Şubat 1918).
DH.EUM.5.Şb., 55/10, (01-01), Tarih: 16 Kânunusani 1334 (16 Ocak 1918).
Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Belgeleri 6. Şube (DH.EUM.6.Şb.), 35/28, Tarih: 5 Recep 1336 (27 Nisan 1918).
Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Evrak Odası Kalemi (DH.EUM.VRK.), 28/53, Tarih: 23 Mart 1334 (23 Mart 1918).
DH.EUM.VRK., 28/53, 3, Tarih: 23 Mart 1334 (23 Mart 1918).
DH.EUM.VRK., 28/53, Tarih: 23 Mart 1334 (23 Mart 1918).
DH.EUM.VRK., 28/53, Tarih: 30 Mart 1334 (30 Mart 1918).
İrade Dosya Usulü (İ.DUİT.), 120/24, Tarih: 14 Kânunusani 1332 (27 Ocak 1917).
İ.DUİT., 120/31, (01-01), 3-1,4-3, Tarih: 2 Cemaziyelahir1335/25 Mart 1333 (25 Mart 1917).
İ.DUİT., 120/31, (01-01), Tarih: 30 Cemaziyelevvel 1335/24 Mart 1333 (24 Mart 1917).
İ.DUİT., 120/31, (01-01), Tarih: 6 Cemaziyelahir 1335/29 Mart 1333 (29 Mart 1917).
İ.DUİT., 120/31, Tarih: 11 Şubat 1332/2 Cemaziyelevvel 1335 (24 Şubat 1917).
İ.DUİT., 120/32, (01,2,3,4), Tarih: 18 Şaban 1336/29 Mayıs 1334 (29 Mayıs 1918).
İ.DUİT., 120/32, 02-01, Tarih: 18 Şaban 1336/30 Mayıs 1334 (30 Mayıs 1918).
İ.DUİT., 120/32, 04-01.
İ.DUİT., 120/32, Tarih: 19 Şaban 1336/30 Mayıs 1334 (30 Mayıs 1918).
Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.), 249/101, Tarih: 18 Şaban 1336/29 Mayıs 1334 (29 Mayıs 1918).
MV., 247/10, Tarih: 25 Mart 1333 (25 Mart 1917).
Şûra-yı Devlet Evrakı (ŞD.), 1253/12, Tarih: 5 Nisan 1331 (18 Nisan 1915).
ŞD., 1257/22, (021), Tarih: 9 Mayıs 1334 (9 Mayıs 1918).
ŞD., 1257/22, Tarih: 15 Mayıs 1334/4 Şaban 1336 (15 Mayıs 1918).
Akçura, Gökhan, Aile Boyu Sinema, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1995.
Akgül, Hasan Hüseyin, Zihniyet, Din ve İktisat, Osmanlı’dan Günümüze Türk Toplumunun İktisadi Zihniyet Dönüşümü ve Tipolojik Analizi, Açılım Kitap, İstanbul 2014.
Akyıldız, Ali, Osmanlı Dönemi Tahvil ve Hisse Senetleri, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 2001.
Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı’da Gösteri Sanatları (Yay. Haz. Resul Köse, Muzaffer Albayrak), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay., İstanbul 2015.
Aydın, Hakan, “Sinemanın Taşrada Gelişim Süreci: Konya’da İlk Sinemalar ve Gösterilen Filmler (1910–1950)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 19, (2008), s. 61-74.
Cevdet Reşid, “Sinema Hakkında Notlar I”, Yarın, 1 Kânunuevvel 1337/1 Aralık 1921, Nr. 8, s. 12.
Çeliktemel-Thomen, Özde, “1903 Sinematograf İmtiyazı”, Toplumsal Tarih, No: 229, (Ocak 2013), s. 26-32.
Çeliktemel-Thomen, Özde, “Denetimden Sansüre Osmanlı’da Sinema”, Toplumsal Tarih, No: 255, (Mart 2015), s. 72-79.
Düstur, Cüz-i Rabi, Maarif Nezaret-i Celilesinin Ruhsatıyla, Matbaayı Amire, İstanbul 1295.
Gökmen, Mustafa, Türk Sinema Tarihi ve Eski İstanbul Sinemaları, İstanbul 1989.
Gönen, Doruk, “İslam Hukukunda Mudarebe (Emek+Sermaye) Şirketinde Tarafların Hak ve Borçları”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası (İÜHFM), C. LXIII, S. 1-2. 2005, s. 193-212.
Hayır, Celal, “The Turkish Cinema Between Its Inception and Downfall A Historical Overview”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 7, S, 35, (Aralık 2014), s. 809- 817.
Kazgan, Haydar, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Şirketleşme, Vakıfbank Yay., İstanbul 1999.
Kemal Emin, “Bizde Sinemacılık”, Temaşa, 1 Nisan 1335/1 Nisan 1919, Nr. 15, s. 1-2.
Keyder, Çağlar, Toplumsal Tarih Çalışmaları, İletişim Yay., İstanbul 2009.
Kurnaz Şahin, Feyza, “Cumhuriyetin Kuruluşuna Kadar Türkiye’de Yardım Cemiyetlerinin Sinema Faaliyetleri ve Kamuoyunda Sinema Algısı (1910-1923)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S. 88, (Mart 2014), s. 1-35.
Kurnaz Şahin, Feyza, Osmanlıdan Cumhuriyet’e Harp Malȗllerinin Sosyoekonomik ve Sağlık Durumları (1877-1939), Genelkurmay ATASE Yay., Ankara 2014.
Kurt, Mustafa - Kuzucu, Kemalettin - Çakır, Baki – Demir - Kemal, “19. Yüzyılda Osmanlı Sanayileşmesi Sürecinde Kurulan Devlet Fabrikaları: Bir Envanter Çalışması”, OTAM, 40, (Güz 2016), s. 245-277.
Mccaffrey, Donald W. - Jacobs, Christopher P., Guide to the Silent Years of American Cinema, Greenwood Press, Wesport, Connecticut 1999.
Odabaş, Battal, “Türk Sinemasının Kuruluşunda Ordunun Rolü, Belge(sel) Film ve Kurtuluş Savaşı Filmleri”, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, S: 24, (2006), s. 205- 212.
Odabaşı, İ. Arda, Milli Sinema Osmanlı’da Sinema Hayatı ve Yerli Üretime Geçiş, Dergah Yay., İstanbul 2017.
Onaran, Alim Şerif, Muhsin Ertuğrul’un Sineması, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1981. Özçelik, Selahittin, Donanma-yı Osmanî Muâvenet-i Milliye Cemiyeti, TTK Yayını, Ankara 2000.
Özön, Nijat, Türk Sineması Kronolojisi (1895–1966), Bilgi Yayınevi, Ankara 1968.
Özuyar, Ali, Devlet-i Aliyye’de Sinema, De Ki Basım Yayım, İstanbul 2007.
Reyhan, Cenk, Osmanlı’da Kapitalizmin Kökenleri, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2008.
Scognamillo, Giovanni, Türk Sinema Tarihi, Kabalcı Yayınevi, 2. Baskı, İstanbul 2003.
“Sinema Şirketi”, İktisadiyat Mecmuası, Yıl 2, S. 50, 29 Mart 1333/29 Mart 1917, s. 7.
Şahin, Gürsoy, “Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaş Sırasında Rakip Devletlerle Olan Ticari İlişkilerini Düzenlemeye Yönelik Çabalarına Dair Bazı Tespitler”, Savaş Tarihi Araştırmaları Uluslararası Kongresi, 100. Yılında I. Dünya Savaşı ve Mirası, Bildiriler, C. 2, Çanakkale 2015, s. 177-195.
Tabakoğlu, Ahmet, Türkiye İktisat Tarihi, Dergah Yay., 11. Baskı, İstanbul 2012.
Temel, Mustafa, “Sinemanın Osmanlı’da Yaygınlaşmasında Sinema Dergilerinin Rolü”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 8, S. 40, (Ekim 2015), s. 777-792.
Tolgay, Ahmet, Sinema Albenisi, Beyaz Perde Üstüne Yazılar, Meral-Tekin Birinci Vakfı Yayını: 2, Lefkoşa 1996.
Toprak, Zafer, Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918, Doğan Kitap, 1. Baskı, İstanbul 2012.
Yılmaz, Celali, Osmanlı Anonim Şirketleri, Scala Yayınları, İstanbul 2011.
Yılmazok, Levent, Türk Sinemasının Ulusal Karakterini Etkileyen Öğeler ve Seyirci Sinema İlişkisi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007.