Yasaklanan ve Sansürlenen Bir Kitabın Macerası: Evliyâ Çelebi Seyâhatnâmesi'nin İlk Baskıları

Evliyâ Çelebi Seyâhatnâmesi, XIX. yüzyla kadar fazla bir ilgiye mazhar olmad. Bu yüzyldan itibaren ise önce Hammer’in ơngilizce seçkisi, daha sonra da Türkçe seçkilerden oluƾan Müntehabât’la giderek popüler bir eser hâline geldi. Bu ilgiden de güç alan Œkdâm gazetesi sahibi Ahmed Cevdet, Seyâhatnâme’nin on cildini yaynlamak üzere giriƾimlerde bulundu ve 1896-1901 yllar arasnda ilk alt cildi, eksik, sansürlü ve yanlƾlarla malul de olsa yaynlamaya muvaffak oldu. Fakat daha sonra Seyâhatnâme aleyhindeki ƾikâyetler sebebiyle eserin basksn durdurmak ve baslan ciltleri de depolara kilitlemek zorunda kald. Hem Müntehabât- Evliyâ Çelebi hem de Ahmed Cevdet’in yaynladƭ ilk alt cilt, devlet tarafndan yasaklanmalarna raƭmen Seyâhatnâme’nin daha fazla okuyucuya ulaƾmasn saƭlamƾtr. Bu makalede eserin geniƾ kitlelere ulaƾmasn saƭlayan, bununla birlikte eser ve müellifini tahfif edici imajn oluƾmasnda da büyük etkisi olan Evliyâ Çelebi Seyâhatnâmesi’nin Osmanl Türkçesi basklar incelenmiƾtir.

Anahtar Kelimeler:

Evliyâ Çelebi, Seyâhatnâme, Müntehabât- Evliyâ Çelebi, Œkdâm, Ahmed Cevdet.

The Story of a Forbidden and Censored Book: Early Editions of Evliya Çelebi's Seyâhatnâme

EvlJyâ ÇelebJ’s Seyâhatnâme (Book of Travels) dJd not receJve much attentJon untJl the nJneteenth century. From thJs century onwards, Jt gradually became a popular work thanks to, ërst, the Müntehabât composed by Hammer Jn EnglJsh and then to a compJlatJon of excerpts Jn TurkJsh. Encouraged by thJs Jnterest, Ahmed Cevdet, the owner of Œkdâm newspaper, set out to publJsh the ten volumes of the Seyâhatnâme. Although Jncomplete, censored and sometJmes Jncorrect, he managed to publJsh the ërst sJx volumes between 1896-1901. Because of the complaJnts agaJnst the Seyâhatnâme, he then had to stop prJntJng and was oblJged to lock the prJnted volumes Jn storehouses. Although both the Müntehabât- EvlJyâ ÇelebJ and the ërst sJx volumes that Ahmed Cevdet publJshed were banned by government, they helped expandJng the Seyâhatnâme’s readershJp. ɨJs artJcle dJscusses the Ottoman TurkJsh edJtJons of EvlJya ÇelebJ’s Seyâhatnâme, whJch were Jnstrumental Jn conveyJng the work to large masses and also eêectJvely formJng a negatJve publJc opJnJon about both the work and Jts author

Keywords:

EvlJyâ ÇelebJ, Seyâhatnâme, Müntehabât- EvlJyâ ÇelebJ, Œkdâm, Ahmed Cevdet.,

___

Bibliyografya Arşiv Kaynakları Başbakanlık Osmanlı Arşivi (=BA), A.MKT, nr. 213/60. BA, DH. MKT, nr. 483/35-1; 483/35-3; 585/3-1; 585/3-2; 809/75; 809/75-1; 809/75-3; 809/75-4. BA, HH, nr. 637/31401. BA, İ.DH, nr. 49/2402; 267/16699. BA, İ.MVL, nr. 165/4875–1; 165/4875–2; 165/4875–4; 165/4875–5;165/4875–6. Kaynak Eserler Devlet-i Osmâniye Târîhi, IX, çev. Mehmed Ata, İstanbul 1335. Doktor Rıf‘at, “Evliyâ Çelebi Seyâhatnâmesi’ne Dâir”, Dergâh, sayı: 15 (İstanbul 1337), s. 36-37. Evliyâ Çelebi Mehmed Zıllî ibn Dervîş, Evliyâ Çelebi Seyâhatnâmesi, VI, İstanbul 1318. Evliyâ Çelebî Mehmed Zıllî ibn Dervîş, Evliyâ Çelebî Seyâhatnâmesi, I, İstanbul 1314. Evliyâ Çelebî Seyâhatnâmesi, İstanbul 1928. Evliya Çelebî, Seyahatname, Seçen ve Uyarlayan: Yayıma Haz. Nihat Özön, İstanbul 2005. Evliyâ Efendi, Narrative of Travels in Europe, Asia and Africa in The Seventeenth Century, trs. Ritter Joseph von Hammer, London 1834. İkdâm, nr. 880; nr. 775; nr. 843. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Beyazıt Devlet Ktp., Veliyüddin Efendi, nr. 3716. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Millet Ktp., nr. 06 Mil EHT A 1254. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Millet Ktp., nr. 06 Mil EHT A 1270. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Millet Ktp., Ali Emirî Trh, nr. 885. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebî, Seyâhatnâmesi, İÜ, TY, nr. 5940. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2300. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2430. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu, nr. 1014. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Süleymaniye Ktp., İbrahim Ef., nr. 665. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Süleymaniye Ktp., İzmirli İ. Hakkı, nr. 2490. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Süleymaniye Ktp., İzmirli İ. Hakkı, nr. 2376. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 619. UĞUR DEMİR 211 Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Süleymaniye Ktp., Tahir Ağa Tekke, nr. 478. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 4879. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Süleymaniye Ktp., İbrahim Ef., nr. 671. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Süleymaniye Ktp., İbrahim Efendi, nr. 671. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Süleymaniye Ktp., İzmirli İ. Hakkı, nr. 2376. Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Süleymaniye Ktp., İzmirli İ. Hakkı, nr. 2376, s. 140). Müntehabât-ı Evliyâ Çelebi, Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 4264. Necip Âsım, “Evliya Çelebi Seyahatnamesi”, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, VIIVIII, Yeni Seri 1/2, s. 72-75. Araştırmalar-İncelemeler ALBAYRAK, Muzaffer, “Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nin Baskı Serüveni”, Evliyâ Çelebi Konuşmaları/Yazılar, haz. M. Sabri Koz, İstanbul 2011, s. 14-37. AYDIN, Mahir, Ahmet Arif Hikmet Beyefendi: Bir Tanzimat Devri Şeyhülislamı, Ankara 2013. BABINGER, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev: Coşkun Üçok, Ankara 2000. BAYSUN, M. Cavid, “Evliya Çelebî”, İA, IV, 410–411. BEYDİLLİ, Kemal, “Joseph Von Hammer-Purgstall (1774-1856) ve Fundgruben Des Orients (Şark’ın Hazineleri) dergisi”, Kitaplara Vakfedilmiş Bir Ömür İçin Tuhfe: İsmail E. Erünsal’a Armağan, haz. Hatice Aynur, Bilgin Aydın, Mustafa Birol Ülker, I, İstanbul 2013, s. 125-274. DEMİR, Uğur, “Evliya Çelebi’yi Tam 160 Seneden Buyana Bıkmadan ve Usanmadan Yasaklıyoruz”, Haber Türk Tarih Dergisi, sayı: 19 (11 Temmuz 2010). DEMİR, Uğur, “Müstensihin Kaleminden Seyâhâtname’nin İstinsah Hikâyesi”, Evliya Çelebi Atlası, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2012, s. 171-172. DEMİR, Uğur, “Seyâhatnâme’nin Osmanlı Dönemi Baskıları”, Evliya Çelebi Atlası, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2012, s. 226-229. DEMİR, Uğur, “Evliyâ Çelebi Seyâhatnâmesi’nin Topkapı Sarayı Kütüphanesi’ne İntikali Meselesi”, Osmanlı Araştırmaları, 39 (İstanbul 2012), s. 205-216. ELİAÇIK, Muhittin, “Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nin II. Abdülhamid Döneminde Muzır Neşriyat Sayılması”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sayı: 3 (İstanbul 2009), s. 47-62. EMECEN, Feridun M., “Evliya Çelebi ve İstanbul”, Evliya Çelebi Atlası, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2012, s. 65, 67. YASAKLANAN VE SANSÜRLENEN BİR KİTABIN MACERASI: EVLİYÂ ÇELEBİ SEYÂHATNÂMESİ’NİN İLK BASKILARI 212 ERÜNSAL, İsmail E., “Osmanlı Münevverinin Evliya Çelebi’ye Bakışı”, Evliya Çelebi Atlası, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2012, s. 216-221. ERÜNSAL, İsmail E., Osmanlılarda Sahaflık ve Sahaflar, İstanbul 2013. FONTON, Charles, 18. Yüzyılda Türk Müziği, çev. ve yay. haz. Cem Behar, İstanbul 1987. HAMMER, Joseph von, Geschichte des Osmanichen Reiches, 1829. İHSANOĞLU, Ekmeleddin, Mısır’da Türkler ve Kültürel Mirasları, İstanbul 2006. İSKİT, Server Rifat, Türkiyede Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış, İstanbul 1975. KARADİŞOĞULLARI, Ekrem, “Kilisli Dr. Rıfat Kardam’ın Evliya çelebi Seyahatnamesiyle İlgili Bir Yazısı”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 18 (Erzurum 2001), s. 153-162. KARATAY, Fehmi Edhem, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Basmalar Alfabe Katalogu, İstanbul 1956. McKAY, Pierre A., “The Manuscripts of the Seyahatname of Evliya Çelebi, Part I: The Archetype”, Der Islam, LII (1975), s. 278–298. Osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi, I, haz. Ekmeleddin İhsanoğlu-Ramazan Şeşen-M. Serdar Bekar-Gülcan Gündüz-A. Hamdi Furat, İstanbul 2000. ÖZ, Necdet, Tabhane İle Takvimhane’nin Birleşmesi ve Basılan Eserler (1824-1840), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2012. ÖZEGE, M. Seyfettin, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Katalogu: L-P, III, İstanbul 1975. TEZCAN, Nuran, “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin Hammer-Purgstall Tarafından Bilim Dünyasına Tanıtılması Hakkında”, Osmanlı Araştırmaları, sayı: XXXIV (İstanbul 2009), s. 203-230. TEZCAN, Nuran, “Seyâhatnâme”, DİA, XXXVII, 16-19.