Türk Eğitim Düşüncesi ve Deneyiminin Dönüm Noktaları Üzerine Bir Çözümleme

Bu makale, temelde Türk eğitim düşüncesi ve deneyiminin dönüm noktalarından hareketle dönemlendirme konusunda bir çözümleme yapmayı amaçlamaktadır. Karahanlılar’ın 10.yüzyıldaki girişimlerinden Osmanlılar’ın 18. yüzyıl sonuna kadar devam eden süreci, özellikle Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun’un kurulduğu 1795’e kadar geçen uzun dönemi, ana metinde verilen gerekçelerle eğitimde klasik dönem olarak adlandırmaktadır. Modern dönem ise, Türk eğitim tarihinde modern eğitimin başarılı şekilde ilk kurumsallaşma örneğini veren bu Mühendishâne’nin kurulması ile birlikte, bozulan medrese eğitiminin bazan yanında, bazan ötesinde yer bulan yeni eğitim tasavvuru ve deneyimiyle şekillenmiştir. Bu deneyim, çeşitli anlayış, kurumsallaşma örnekleri ve sorunlarıyla Cumhuriyet’in kuruluşuna kadar devam etmiştir. Üçüncü aşama ise, 19. yüzyılın özellikle ikinci yarısından itibaren oluşan mektep-medrese ve yabancı okullar ayrışması deneyiminden önemli dersler çıkartarak 20.yüzyılın başında bir bütün olarak modern Türk eğitim anlayışını, müfredatını ve kurumlarını birbiriyle uyumlu bir bütün haline getirerek genel eğitimi yaygınlaştırmaya ve işlevsel hale getirmeye çalışan Cumhuriyet dönemidir. Bu arada eğitimdeki klasik deneyimden modern döneme geçişi genel hatlarıyla Osmanlılar ve Türkiye Cumhuriyeti şeklinde iki başlık altında ele alan bu çalışma, Türkler’in klasik dönemdeki uzun medrese deneyimini bozulduğu aşamadan değerlendirmemeye; bir başka ifadeyle hem Selçuklu hem Osmanlı kültür ve düşünce dünyasını modern dönemlere gelinceye kadar besleyen ve taşıyan bu eğitim kurumlarının geçmişini son yozlaşmış hâlinden çözümlememeye çalışacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Türk Eğitim Düşüncesi ve Tarihi, Medrese ve Mektep (Osmanlılar), Eğitimde Dönemlendirme ve Çağdaşlaşma, Cumhuriyet Dönemi Eğitimi

Türk Eğitim Düşüncesi ve Deneyiminin Dönüm Noktaları Üzerine Bir Çözümleme

This article essentially aims to analyze the periodization of the Turkish educational experience by exploring its turning points. The classical period begins in the 10th century with the Karahanlis and ends in the late 18th century, that is, during the Ottoman early modern era. The process leading to the foundation of the Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun (Imperial Engineering School) in 1795 marks the end of the classical period for reasons discussed in the article. The Mühendishâne also marks the beginning of modern education in the Ottoman Empire, since it is the first specimen of modern educational institutionalization, especially in comparison to the earlier attempts from the same era, and illustrates an understanding of education and an educational experience that is occasionally similar to, but sometimes far beyond the deteriorating medrese. The third period begins with the declaration of the Republic in the early 20th century when all educational institutions as well as their curricula were integrated with one another to form a harmonious whole, thus ending the era of polarization and disintegration that stemmed from the mektep-medrese bifurcation and the foreign-minority schooling during the Ottoman Empire’s long 19th century. At the same time, this article will also eschew a generalizing analysis of the impairments in medrese education: since, whatever the reasons were, internal or external, during its decline in the modern era, the medrese did to a certain extent foster and shape the socio-cultural fabric not only of the Ottomans but also of the earlier Seljuks

Keywords:

History of Turkish Educational Thought and Experience, Medrese and Mek,

___

Ada, Sefer - Z. Nurdan Baysal: “Türk Eğitim Sistemi.” ed. Sefer Ada & Z. Nurdan Baysal, Eğitim Yapıları ve Yönetimleri Açısından Çeşitli Ülkelere bir Bakış, Ankara: PegemA 2009, s.37-95.
Adıvar, A.: Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul: Remzi Kitabevi 1970.
Akarlı, Engin D.: Belgelerle Tanzimat: Osmanlı Sadrazamlarından Ali ve Fuad Paşaların Siyasi Vasiyetnameleri, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları 1978.
Akyüz,Yahya: Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1993’e), İstanbul: Kültür Koleji Yayınları 1994.
Alkan, Mehmet Ö. (haz.): Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Eğitim İsta- tistikleri 1839-1924, Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü 2000.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, haz. Nimet Arsan, Nimet Unan, Ankara: Atatürk Araştır
ma Merkezi 1989, I-III.
Atay, Hüseyin: Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi: Medrese Programları, İcazetnameler, Isla- hat Hareketleri, İstanbul: Dergah Yayınları 1983.
Ayhan, Halis: Türkiye’de Din Eğitimi, İstanbul: DEM Yayınları 2004.
Berkes, Niyazi: Türkiye’de Çağdaşlaşma, haz. Ahmet Kuyaş, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları 2002.
Beydilli, Kemal: Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne: Mühendishâne Mat- baası ve Kütüphânesi (1776-1826), İstanbul: Eren Yayıncılık 1995.
Dölen, Emre: Türkiye Üniversite Tarihi, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 2010, I-V.
Ergin, Osman N.: Türkiye Maarif Tarihi, İstanbul: Eser Matbaası 1977, I-V.
Ergün, Mustafa: Atatürk Devri Türk Eğitimi, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğ- rafya Fakültesi 1982.
EURYDICE-National Summary Sheets on Education Systems in Europe and Ongoing Re- forms, European Commission 2010. http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydi- ce/eurybase_en.php#turkey. Son erişim: 26 Şubat 2011.
EURYDICE-Türk Eğitim Sistemi 2007, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı 2007.
Fazlıoğlu, İhsan: “Osmanlılar: İlim ve Kültür,” TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayın Matbaacılık 2007, XXXIII, 548-556.
Fer, Seval - İlker Cırık: Yapılandırmacı Öğrenme: Kuramdan Uygulamaya, İstanbul: Mor- pa Kültür Yayınları 2007.
Fortna, Benjamin: Imperial Classroom: Islam, The State and Education in the Late Ottoman Empire, Oxford: Oxford University Press 2002.
Gaudiosi, Monica M.: “The Influence of the Islamic Law of Waqf on the Development of the Trust in England: The Case of Merton College,” University of Pennsylvania Law Review, vol.136/4 (1988), s.1231-1261.
Gökalp, Ziya: Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri-I, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı 1992.
Gökalp, Ziya: Türkçülüğün Esasları, haz. Mehmet Kaplan, Ankara: Kültür Bakanlığı 1986.
Günther, S. (ed.): Ideas, Images, and Methods of Portrayal: Insights into Classical Arabic Literature and Islam, Leiden: Brill 2005.
el-Hafâcî, Şihâbüddin Ahmed b. Muhammed b. Ömer: Habâyâ’z-zevâyâ fimâ fi’r-ricâli mine’l-bekâyâ, nşr. Mehmet M. Ergin, Ankara: Araştırma Yayınları 2008.
Hammer, J. von: Constantinopolis und der Bosporos, Osnabrück: Biblio Verlag, 1967.
Haskins, Charles H.: The Rise of Universities, yay. haz. Lionel S. Lewis, Londra: Transac- tion Publishers 2007.
Hesapçıoğlu, Muhsin: “Cumhuriyet Dönemi Türkiye’de Eğitim Plânlaması Çalışmaları: Bir Değerlendirme,” Muhsin Hesapçıoğlu-Alpaslan Durmuş (ed.) Türkiye’de Eği- tim Bilimleri: Bir Bilanço Denemesi, Ankara: Nobel Yayınları 2006), s.107-127.
İhsanoğlu, Ekmeleddin: Dârülfünûn: Osmanlı’da Kültürel Modernleşmenin Odağı, yay. haz. Hümeyra Zerdeci, İstanbul: IRCICA 2010, I-II.
İlk Mekteblerin Müfredat Programı, İstanbul: Devlet Basımevi 1927.
İlkokul Programı, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı 1948.
[İnançalp], Muallim Cevdet: Mektep ve Medrese, haz. Erdoğan Erüz, İstanbul: Çınar Ya- yınları 1978.
Kaçar, M.: Osmanlı Devleti’nde Bilim ve Eğitim Anlayışındaki Değişmeler ve Mü hen- dishânelerin Kuruluşu, doktora tezi, İstanbul: İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü 1996.
Kaplan, Mehmet: Tevfik Fikret: Devir, Şahsiyet, Eser, İstanbul: Dergah Yayınları 1987.
Kâtib Çelebi: Mîzânü’l-Hak fî İhtiyâri’l-Ehak, Kostantıniye: Matbaa-i Ebu’z-ziyâ 1306.
Kâtib Çelebi: Keşfü’z-zünûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, haz. Şerefettin Yaltkaya & Kilisli Rıfat Bilge, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi 1941.