Anadolu’da islâmiyet: gaziler çağında (xıı.-Xıv. Asırlar) türkmen islâm yorumunun sünnî-alevî niteliği üzerine bazı değerlendirmeler

XVI. asır başlarından itibaren Osmanlı coğrafyasında belirgin Alevî93 öğeler içeren tasavvuf akımlarının ortaya çıktığı bilinmektedir. Bu akımlar içinde şüphesiz Safevî şahları (şeyhleri) liderliğinde gelişen Kızılbaşlık ve Hacı Bektaş Veli ismi etra- fında oluşan Bektaşîlik başta gelmektedir. Rufaîlik, Kadirîlik ve Halvetîlik gibi Alevî meşrep tarikatler de belirli açılardan bu guruba dâhil edilebilir. Ne var ki Osmanlı resmi ideolojisi ile ilişki bakımından Kızılbaşlık ve Bektaşîlik daima farklı bir yerde durmuş ve zamanla Osmanlı dünyasında Alevî inanç unsurlarının esas barınağı ha- line gelmiştir. Gerek Kızılbaşlığın gerekse Bektaşîliğin sosyo-kültürel, siyasî ve hatta dinsel kökenlerinin Anadolu Selçukluları dönemine kadar götürülmesi mümkündür. Ancak bu geleneklerin Alevî karakterlerinin ne kadar geriye götürülebileceği husu- su halen tartışmalıdır. Bu konuda iki görüş ortaya çıkmıştır. Yaygın kanı Alevî/Şiî motiflerin söz konusu tasavvuf zümreleri arasında yaygınlaşmasının Safevî etkisiyle XV. asır sonlarında ve XVI. asır başlarında gerçekleştiği yönündedir. Bununla bera- ber, Anadolu’da Alevî fikir ve itikatların gelişmesini Anadolu Selçukluları dönemi- ne kadar götüren bir başka görüş de mevcuttur. Bu çalışma, XV. yüzyıl öncesinde Anadolu’da Alevî/Şiî görüşlerinin mevcut olup olmadığı, mevcutsa bunların hangi çerçevede ele alınması ve nasıl değerlendirilmesi gerektiği hususlarını tekrar gözden geçirmeyi amaçlamaktadır.

Islam in anatolia: some observations on the sunni-alevi character of turkmen ınterp- retation of ıslam in the age of ghazis (12th-14th centuries)

It is known to the common wisdom that some sufi currents with re- markable Alevi characters appeared in the Ottoman realm by the sixteenth century. Among them Qizilbashes that emerged under the auspice of Safavid Shahs or shaykhs and Bektashis who developed a sufi order around the name of Hacı Bektash come to the fore. One may add to this list some other Alid oriented sufi orders such as Rufa’i, Qadiri, Khalveti. Nevertheless, in terms of the relation with Ottoman regi- me and ideology, Qizilbash and Bektashi had always assumed a peculiar place and consequently became asylum of Alevi-Shi’ite ideals within the Ottoman fold. The socio-cultural, political, and religious roots of the both might be traced back to the Seljukid period. In the meantime, how far back can we trace the Alevi attribute of the- se groups is still subject of dispute. So far, two main trends dominated the academic works. Popular acceptance presupposes that Alevi-Shi’ite elements emerged during the fifteenth- and sixteenth centuries as a result of Safavid propaganda. According to the second approach, the penetration of Alevi-Shi’ite ideals occurred during the Seljukid period. This work aims to revisit the available scholarship and discusses the existence of Alevi-Shi’ite ideals in the pre-fifteenth century Anatolia. It also offers a new framework to apprehend the question of Sunni-Alevi differentiation in Anatolia during the age of ghazis.

___

Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkıbeleri I-II, çeviren Tahsin Yazıcı (İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2001).

Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu’arâ, cilt 2, haz. Filiz Kılıç (İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2010)

Babinger, Franz –Köprülü, Fuat, Anadolu’da İslâmiyet, ed. Mehmet Kanar (İstanbul: İnsan Yayınları, 1996).

Babinger, Franz, “Der Islam in Kleinasien neueu Wege der Islamforschung”, Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, 76 (1922): 126-52.

Cahen, Claude ve Taeschner, Franz, “Futuwwa”, Encyclopedia of Islam, II, Second edition, s. 961-969.

Cahen, Claude, “Le Problème du Shi’isme dans l’Asie Mineure turque préottomane”, Le Shi’isme Imâmite: Colloque de Strasbourg (6-9 mai 1968) (Paris: Presses Universitaires de France, 1970): 115-129.

Demir, Necati – Erdem, Mehmet Dursun (haz.), Hazret-i Ali Cenkleri, cilt 1 (Ankara: Destan Yayınları, 2007).

Ebül’l-hayr-ı Rûmî, Saltuk-nâme II, haz. Şükrü H. Akalın (İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988):

Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsibi’l-Ünsiyye, hazırlayanlar İsmail E. Erünsal- Ahmet Yaşar Ocak (Ankara: TTK, 1995).

Emecen, Feridun M., İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası, (İstanbul: Timaş Yayınları, 2012).

Gölpınarlı, Abdülbâki, “‘Fütüvvetnâme-i Sultani’ ve Fütüvvet Hakkında Bazı Notlar”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası XVII/1-4 (1955-6): 149-51.

Gölpınarlı, Abdülbâki, “Burgâzî ve ‘Fütüvvet-Nâme’si”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 15/1-4 (Ekim 1953 – Temmuz 1954): 76-151.

Gölpınarlı, Abdülbâki, “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilâtı ve Kaynakları,” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası XI (1949–50): 3-354.

Gölpınarlı, Abdülbâki, “Seyyid Gaybî oğlu Seyyid Hüseyin’in Fütüvvetnâmesi,” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası XVII/1–4 (1955–6): 27–126.

Gölpınarlı, Abdülbâki, Vilâyet-nâme: Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Veli (İstanbul: İnkılâp Yayınları, 1995).

Gülşehrî, Gülşehrî’nin Mantıku’t-tayrı (Gülşen-nâme). Metin ve Aktarma, haz. Kemal Yavuz, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, İnternet Baskısı, tarihsiz.

Güzel, Abdurrahman (haz.), Abdal Musa Velâyetnâmesi (Ankara: TTK, 1999).

Güzel, Abdurrahman (haz.), Kaygusuz Abdal Menâkıbnâmesi (Ankara: TTK, 1999).

Hācī Bektaş-ı Velī, Makâlât, haz. Esad Coşan (Ankara: Seha Neşriyat, 1982).

İbn-i Battuta, Büyük Dünya Seyahatnamesi, Muhammed Şerif Paşa’nın tercümesinden sadeleştiren Mümin Çevik (İstanbul: Yeni Şafak Kültür Armağanı, tarihsiz):

İnalcık, Halil, “The Question of the Emergence of The Ottoman State”, International Journal of Turkish Studies 2 (1980): 71- 79.

Kafadar, Cemal, Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State (Berkeley: University of California Press, 1995).

Karakaya-Stump, Ayfer, “Sinemilliler: Bir Alevi Ocağı ve Aşireti”, Kırkbudak 6 (2006): 19-59.

Köprülü, Fuat, “Anadolu’da İslamiyet: Türk İstîlâsından Sonra Anadolu tarih-i dînîsine bir Nazar ve Tarihinin Menba’ları”, Dârülfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası IV (Eylül 1338/1922): 281-311; 5 (Eylül 1338/1922): 385-420; 6 (Kânun-ı Sâni – Mart 1339 / Ocak – Mart 1923): 457-486.

Köprülü, Fuat, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, nşr. O. Köprülü (Ankara, 1972).

Köprülü, Fuat, Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar, 4. Baskı (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1981). (İlk baskısı İstanbul, 1918).

Mélikoff, Irène, “Bir XIII. Yüzyıl Ahi Belgesi”, Destandan Masala Türkoloji Yolculuklarım (İstanbul: Demos Yayınları, 2008): 169-184.

Mélikoff, Irène, “Ebu Müslim, Ahilerin Piri”, Destandan Masala Türkoloji Yolculuklarım (İstanbul: Demos Yayınları, 2008): 53-58.

Mélikoff, Irène, “L’origine sociale des premiers Ottomans”, Sur les traces du soufisme turc: recherches sur l’Islam populaire en Anatolie (Istanbul: Editions Isis, 1992) : 127- 137.

Mélikoff, Irène, “La divinisation d’Ali chez les Bektachis-Alevis”, Au banquet des quarante: exploration au cœur du Bektachisme-Alevisme (Istanbul: Editions Isis, 2001): 97- 120.

Mélikoff, Irène, “Le probleme Bektaşi-Alevi : quelques dernieres considerations”, Au banquet des quarante: exploration au cœur du Bektachisme-Alevisme (Istanbul: Editions Isis, 2001): 65-86.

Mélikoff, Irène, “Sarı Saltuk Kimdi? Saltukname’nin Yazma Nüshaları Üzerine Bazı Dikkatler”, Destan’dan Masala: Türkoloji Yolculuklarım, çev. Turan Alptekin (İstanbul: Demos Yayınları, 2008): 77-84.

Mélikoff, Irène, “Türk Destan Edebiyatında Kerbela Olayı”, Destandan Masala Türkoloji Yolculuklarım (İstanbul: Demos Yayınları, 2008): 59-76.

Molé, Marian, “Les Kubrawiya entre sunnisme et shi’isme aux huitième et neuvième siècles de l’hégire”, Revue des études islamiques (1961): 61-142.

Ocak, Ahmet Yaşar, “Un aperçu general sur l’heterodoxie musulmane en Turquie: Reflexions sur les origines et les caracteristiques du Kızılbachisme (Alevisme) dans la perspective de l’histoire”, Syncretistic Religious Communities in The Near East, ed. Krizstina K. Bodrogi- Barbara K.Heinkele- A. Otter-Beaujean (Leiden: Brill, 1997): 197-8.

Ocak, Ahmet Yaşar, “Islam’s Second Aspect in Turkey’s History: Rethinking the Shî’a Element in Anatolia, or Some Comments on the Isma’îlî Influences”, Hoca, ‘Allame, Puits de Science: Essays in Honor of Kemal H. Karpat, ed. Kaan Durukan, Robert W. Zens, Akile Zorlu-Durukan (İstanbul: Isis Press, 2010): 11-26.

Ocak, Ahmet Yaşar, “The Wafā’ī tarīqa (Wafā’iyya) during and after the Period of the Seljuks of Turkey: A New Approach to the History of Popular Mysticism in Turkey”, Mésogeios 25-26 (2005): 209-248.

Taeschner, Franz, “Akhī”, Encyclopedia of Islam, I, Second edition, s. 321-323.

Taeschner, Franz, “İslam Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilatı)”, İktisat Fakültesi Mecmuası 15/1-4 (1953 – 1954): 3-32.

Taeschner, Franz, Gülschehrīs Mesnevi auf Akhī Evran, den Heiligen von Kırschehir und Patron der türkischen Zünfte (Wiesbaden: Kommissionsverlag Franz Steiner Gmbh, 1955).

Tschudi, Rudolf, Das Vilâjet-nâme des Hâdschim Sultan (Berlin: Mayer & Müller, 1914).

Tulum, Mertol, Tarihî Metin Çalışmalarında Usul: Menâkıbu’l-Kudsiyye Üzerinde Bir De- neme (İstanbul: Deniz Kitabevi, 2000).

Wittek, Paul, The Rise of The Ottoman Empire (London, 1965).

Yıldırım, Rıza, “Beylikler Dünyasında Kerbela Kültürü ve Ehl-i Beyt Sevgisi: 1362 Yılında Kastamonu’da Yazılan Bir Maktelin Düşündürdükleri”, Kuzey Anadolu’da Beylikler Dönemi Sempozyumu Bildiriler, Çobanoğulları, Candaroğulları, Pervaneoğulları, 3-8 Ekim 2011 Katamonu-Sinop-Çankırı, ed. Halil Çetin (Çankırı: Çankırı Karatekin Üniversitesi Yayınları, 2012): 344-372.

Yıldırım, Rıza, “Shi’itization of the Futuwwa Tradition in the Fifteenth Century”, British Journal of Middle Eastern Studies 40/1 (2013): 53-70.

Yıldırım, Rıza, Seyyid Ali Sultan (Kızıldeli) ve Velâyetnâmesi (Ankara: TTK, 2007).