Islahatçı bir Tarih Felsefesi: Ahmed Vâsıf Efendi Örneği

Bu makalede, vakanüvis ve devlet adamı Ahmed Vâsıf Efendi’nin (ö. 1806) 18. yüzyılın sonlarında Osmanlı İmparatorluğu’nda tanık olduğu değişime dair bazı eserlerinde ileri sürdüğü görüşleri, yazarın tarih anlayışı ve felsefi fikirleri ışığında incelenmektedir. Vâsıf’ın argümanlarının gayet akli ve de basit kadercilikten uzak olmasının yanında, imparatorluğun bu fırtınalı döneminde ortaya çıkan tarihî ve ahlakî meselelere de matuf olduğu ileri sürülmektedir. Ahmed Vâsıf Efendi salt Osmanlı’nın askerî başarısızlıklarını ve ıslahat ihtiyacını ön plana çıkarmamış, aynı zamanda yaşadığı evreni, vak’alar arasındaki nedenselliği ve tarihsel değişimi, yine kendisinin geliştirdiği kuramlarla geniş bir çerçevede açıklamaya çalışmıştır. Aynı zamanda bir saray görevlisi olan Ahmed Vâsıf Efendi, kendi hamisi olan sultanların ve Osmanlı devlet adamlarının söz konusu dönemde oluşan şartları nasıl algıladıklarına dair bize önemli bilgiler vermektedir.

Anahtar Kelimeler:

Islahat, III. Selim, Vakanüvisler, Tarih Yazıcılığı, Tarih Felsefesi

A Reformist Philosophy of History: The Case of Ahmed Vâsıf Efendi

This article examines the historical and philosophical outlook of the chronicler and statesman Ahmed Vâsıf Efendi (d. 1806) on the changes of his own time, the late 18th century, through a study of some of his written work. I argue that Vâsıf’s views are complex, reasoned, and address moral and historical problems raised by the empire’s unsettled state; the historian not only made Ottoman military collapse and reform his key concerns but outlined a more general framework for understanding the universe, causation, and historical change. As a court official, meanwhile, Vâsıf sheds light on how his patrons – sultans and statesmen both – came to digest their new circumstances.

Keywords:

Reform, Selim III, Court Historians, Historiography, Philosophy of History,

___

Archival Sources BOA, Bâb-ı Asâfî Rüûs Kalemi Defterleri (A.RSK.d.) nr. 1623/37. BOA, Hatt-ı Hümâyûn (HAT) nrs. 9284, 10467, 11579, 15168, 56252, 57475. Vâsıf, Ahmed: Mehâsinü’l–Âsâr ve Hakâikü’l–Ahbâr, İstanbul Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi nr. 355. ...........Mehâsinü’l–Âsâr ve Hakâikü’l–Ahbâr, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi nr. 5978. ...........Mehâsinü’l–Âsâr ve Hakâikü’l–Ahbâr, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi nr. 5979. ...........Mehâsinü’l–Âsâr ve Hakâikü’l–Ahbâr, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi nr. 6012. ...........Mehâsinü’l–Âsâr ve Hakâikü’l–Ahbâr, Topkapı Sarayı Müzesi Hazine nr. 1406. ...........Tesliyetnâme, Süleymaniye Kütüphanesi, Serez nr. 1890. ...........Tesliyetnâme, Topkapı Sarayı Müzesi Hazine nr. 1625.
Published Sources Aksan, Virginia H.: “Ottoman Political Writing, 1768-1808,” International Journal of Middle East Studies 25 (1993), 53-69. ...........An Ottoman Statesman in War and Peace: Ahmed Resmi Efendi, 1700-1783, Leiden, 1995. Âsım, Ahmed: Âsım Târihi, İstanbul, 1870, 2 vols. al-Bağdâdî, İsmail Paşa: Hedîyyetü’l-‘Ârifîn: Esmâ‘ü’l-Müellifîn ve Âsârü’l-Musannifîn, İstanbul, 1951-55, 2 vols. Berkes, Niyazi: e Development of Secularism in Turkey, Montreal, 1964. Beydilli, Kemal: “Evreka, Evreka veya Errare Humanum Est,” İlmi Araştırmalar Dergisi 9 (2000), 45-66. ...........“Küçük Kaynarca’dan Tanzimat’a Islahat Düşünceleri,” İlmi Araştırmalar Dergisi 8 (1999), 25-64. ...........“Sekbanbaşı Risalesinin Müellifi Hakkında,” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 12 (2005), 221-224. Birinci, Ali: “Koca Sekbanbaşı Risalesi’nin Müellifi Tokatlı Mustafa Aga (1131-1239),” Prof. Dr. Ismail Aka Armağanı, İzmir, 1999, 105-120 Bruckmayr, Philipp: “e Particular Will (al-irâdat al-juz’iyya): Excavations Regarding a Latecomer in Kalâm Terminology on Human Agency and its Position in Naqshbandi Discourse,” European Journal of Turkish Studies 13 (2011). Cevdet, Ahmed: Târih-i Cevdet, İstanbul, 1891/1892, 12 vols. Chittick, William: e Sufi Path of Knowledge: Ibn al-Arabi’s Metaphysical Imagination, Albany, NY, 1989. Çalışkan, Filiz: “Vâsıf’ın Kaynaklarından Enverî Tarihi,” Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul, 1991, 143-163. Çalışkan, Muharrem Saffet: “(Vekâyi‘nüvis) Enverî Sadullah Efendi ve Tarihi’nin I. Cildi’nin metin ve tahlili (1182-1188 1768-1774),” Ph.D. dissertation, Marmara Üniversitesi, 2000. Çelik, Yüksel: “Siyaset-Nasihat Literatürümüzde Nadir bir Tür: Mısır’ın İşgali Üzerine III. Selim’e Sunulan Tesliyet-Nâme,” Türk Kültürü İncelemeler Dergisi 22 (2010), 88-95. Çeşmizâde, Mustafa Reşid: Çeşmizâde Tarihi, haz. Bekir Kütükoğlu, İstanbul, 1959. Çınarcı, M. Nuri: “Şeyhülislâm Ârif Hikmet Bey’in Tezkiretü’ş-Şu‘ârâsı ve Transkripsyonlu Metni,” Master’s thesis, Gaziantep Üniversitesi, 2007. Dankoff, Robert: An Ottoman Mentality: e World of Evliya Çelebi, Leiden, 2004. Dupré, Louis: e Enlightenment and the Intellectual Foundations of Modern Culture, New Haven, 2004. Erdem, Hakan: “e Wise Old Man, Propagandist and Ideologist: Koca Sekbanbaşı on the Janissaries, 1807,” Individual and Ideologies and Society: Tracing the Mosaic of Mediterranean History, Finland, 2001, 154-177. Evliyalar Ansiklopedisi, İstanbul, 1992-1993, 12 vols. Fâik, Süleymân: Sefinetü’r-Rüesa, İstanbul, 1852. Fâtin, Davûd: Tezkere-i Hâtimetü’l-Eş‘âr, İstanbul, 1854. Freytag, G.W.F.: Arabum proverbia, vocalibus instruxit, latine vertit, commentario illustravit et sumtibus suis editit, Bonn, 1838-43, 4 vols. Gawrych, George W.: “Şeyh Galib and Selim III: Mevlevism and the Nizam-ı Cedid,” International Journal of Turkish Studies 4 (1987), 91-114. Griffel, Frank: Al-Ghazali’s Philosophical eology, Oxford, 2009. Habesci, Elias: e Present State of the Ottoman Empire, London, 1784. Hagen, Gottfried: “Legitimacy and World Order,” Legitimizing the Order: e Ottoman Rhetoric of State Power, Leiden, 2005, 55-83. ...........“Osman II and the Cultural History of Ottoman Historiography,” H-Net Reviews, 2006. Hagen, Gottfried and Menchinger, Ethan: “Ottoman Historical ought,” Prasenjit Duara et al (eds.), A Companion to Global Historical ought, Wiley-Blackwell, forthcoming 2014. Hammer-Purgstall, Joseph von: Geschichte der osmanischen Dichtkunst, Pest, 1837, 3 vols. Hathaway, Jane: “Rewriting Eighteenth Century Ottoman History,” Mediterranean Historical Review 19 (2004), 29-53. İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1940-1987, 13 vols. Karslızâde, Cemâleddin: Osmanlı Tarih ve Müverrihleri: Âyine-i Zûrefa, haz. Mehmet Arslan, İstanbul, 2003. Kâtib Çelebi: Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfâri’l-Bihâr, İstanbul, 1911. Köse, Osman: 1774 Küçük Kaynarca Andlaşması, Ankara, 2006. Kütükoğlu, Bekir: Vekayinüvis Makaleler, İstanbul, 1994. Mardin, Şerif: e Genesis of Young Ottoman ought: A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas, Syracuse, 2000. ...........“e Mind of the Turkish Reformer, 1700-1900,” Arab Socialism, Salt Lake City, 1969, 24-48. Menchinger, Ethan L.: “‘Gems for Royal Profit’: Prefaces and the Practice of EighteenthCentury Ottoman Court History,” History Studies 2:2 (2010): 127-151. Müteferrika, İbrahim: İbrahim Müteferrika ve Usulü’l-Hikem ve Nizâmi’l-Ümem, haz. Adil Şen, Ankara, 1995. Murphey, Rhoads: “Ottoman Historical Writing in the Seventeenth-Century: A Survey of the General Development of the Genre after the Reign of Sultan Ahmed I (1603-1617),” Archivum Ottomanicum 13 (1993-1994), 277-312. Neumann, Christoph: Araç Tarih, Amaç Tanzimat: Tarih-i Cevdet’in Siyasi Anlamı, çev. Meltem Arun, İstanbul, 1999. d’Ohsson, Mouradgea: Tableau général de l’empire othoman, Paris, 1788-1824, 4 vols. Ormsby, Eric L.: eodicy in Islamic ought: the Dispute over Ghazâlî’s “Best of All Possible Worlds,” Princeton, NJ, 1984. Öçal, Şamil: “Osmanlı Kelamcıları Eşarî miydi? Muhammad Akkirmânî’nin İnsan Hürreti Anlayışı,” Dinî Araştırmalar 5 (1999), 225-254. Özkaya, Yücel: “Canikli Ali Paşa’nın Risalesi ‘Tedâbîrü’l-Gazavât,’” Ankara Üniversitesi Dil-Tarih-Coğrafya Fakültesi Araştırmaları Dergisi 7/13-14 (1969), 119-191. Piterberg, Gabriel: An Ottoman Tragedy: History and Historiography at Play, Berkeley, 2003. Porter, Sir James: Observations on the Religion, Law, Government, and Manners of the Turks, Dublin, 1768. Resmî, Ahmed: Hulâsatü’l-İtibâr – A Summary of Admonitions: a Chronicle of the 1768- 1774 Russian-Ottoman War, trans. and ed. Ethan L. Menchinger, İstanbul, 2011. Rudolph, Ulrich: Al-Mâturîdî und die sunnitische eologie in Samarkand, Leiden, 1997. Sâmî, Şemseddin: Kâmûs-ı Türkî, İstanbul, 1899/1900. Schlechta-Wssehrd, Otocar von: “Die osmanischen Geschichtsschreiber der neueren Zeit,” Denkschriften der phil. hist. Klasse der Kaiserl. Ak. der Wissenschaften 8 (1856), 1-47. Shaw, Stanford J.: Between Old and New: the Ottoman Empire under Sultan Selim III, Cambridge, MA, 1971. Şakul, Kahraman: “Nizâm-ı Cedîd Düşüncesinde Batılılaşma ve İslami Modernleşme,” İlmi Araştırmalar Dergisi 19 (2005), 117-150. Tezcan, Baki: “e Politics of Early Modern Ottoman Historiography,” e Early Modern Ottomans: Remapping the Empire, Cambridge, 2007, 167-198. omas, Lewis V.: A Study of Naima, New York, 1972. Tuman, Mehmed Nâil: Tuhfe-i Nâilî: Divân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri, haz. Cemal Kurnaz, İstanbul, 2001, 2 vols. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Üsküdar, 1988-, 44 vols. Uzunçarşılı, İ. H.: “Sadrazam Halil Hamid Paşa,” Türkiyat Mecmuası 5 (1935), 213-267. Vâsıf, Ahmed: Mehâsinü’l–Âsâr ve Hakâikü’l–Ahbâr, İstanbul, 1804, 2 vols. ...........Mehâsinü’l–Âsâr ve Hakâikü’l–Ahbâr, haz. Mücteba İlgürel, İstanbul, 1978. Wortley-Montagu, Lady Mary: e Turkish Embassy Letters, London, 2006. Yeşil, Fatih: Aydınlanma Çağında bir Osmanlı Kâtibi: Ebubekir Râtib Efendi (1750-1799), İstanbul, 2010. Yıldırım, Arif: “Karslı Davud (Davud-i Karsî) Efendi’nin İrade-i Cüz’iyye Anlayışı,” A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 15 (2000), 189-199. Yıldız, Aysel: “Vaka-yı Selimiyye or the Selimiyye Incident: A Study of the May 1807 Rebellion,” Ph.D. dissertation, Sabancı Üniversitesi, 2008.