16. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA HALEP DEFTERDARLIĞI Halep Defterdarlığı

Bu makale ahkam defterleri ve muhasebe defterlerinden yararlanarak 16. yüzyılın ikinci yarısında Halep hazine defterdarlığı üzerine bir incelemedir. Başta Arap defterdarlığından Halep defterdarlığına geçiş süreci hakkında inceleme ya- pıldı. İkinci olarak Halep hazinesine ait olan MAD.d7146 üzerinden Halep def- terdarının hazırlayıp merkeze sunması gereken vesikalar (muhasebe, arz, ve irsa- liye muhasebesi) tespit edildi. Aynı zaman da bu vesikalar merkezî hükumet için defterdarlık yapanların işlerini değerlendirmek bakımından da önemlidir. MAD. d7146 içinde bulunan muhasebelerinden ikisiyle dönemin tarihçisi Selânikî’nin kayıtları karşılaştırarak bu defterin büyük ihtimalle 1594 yılında Halep defter- darlığı yapanlar üzerinde açılan soruşturmalar sonucunda hazırlanmış olabileceği saptandı. Aynı defterden hareketle Halep defterdarı için en önemli işin, vilayet dışındaki harcamalara yönelik gelir temin etmek olduğu belirlendi. Halep defter- darının iki önemli işi vardı: 1) Topladığı çeşitli gümüş paraları altına çevirip mer- keze veya merkezin istediği yere göndermek (irsaliye), 2) Doğu sınırında bulunan askerlerin maaşlarının gönderilmesi (mesela Erzurum ve Kars kaleleri). Son ola- rak devlet muhasebeleri ve sancak tevcih defterlerinden yararlanarak 1570-80’li yıllarda Osmanlı maliye teşkilatının değişmeye uğradığı tespit edildi. Bu yeni du- rumda defterdar olanlar mevkiye gelmeden önce sanki mültezim gibi merkeze karşı belli bir miktarda irsaliye kısmını taahhüt etmişlerdir.

The Financial ADMINISTRation of Halep during the Second Half of 16th Century

This study investigates the duties of the financial director of Haleb during the second half of 16th century, through an examination of imperial edicts and fi- nancial accounts. After an assessment of the transition process from the Arab financi- al directorate to Halep financial directorate, I will analyze some of the circumstances in the compilation process of MAD.d7146, a register including a series of financial accounts, petitions, and accounts of remittance to the central government spread over time. These were drawn up by the financial director as summaries of daily ac- count books. Each of the Halep financial directors had to submit these documents, with which the central government used to appraise the duties of the directors. Com- paring two accounts in the MAD.d7164 with the descriptions of a chronicle written by Mustafa Selânikî, it seems that the MAD.d7146 was a compilation of a series of documents helping to investigate the performances of the former Halep financial directors in 1594. Next, I examine the responsibilities of financial director of Halep to the finance of the state through analyzing an account for the fiscal year of 1582- 83 in the register. As a result, it is clear that there are two important duties of the director: (1) to change the collected silver coins to gold coins and to send these to the central government; (2) to meet the wages of soldiers stationed in Eastern Fron- tiers (for example, Erzurum and Kars). Furthermore, on the evidences coming from accounts for the state finances, registers on appointments of military commanders and revenue records (Sancak Tevcih Defterleri) I argue that transformation of the Ottoman financial institutions began between 1570-80. With the beginning of this transformation the financial directors began like tax farmers to undertake the reve- nue remittance to central government.

PDF

___

Atıf Efendi, nu.1734.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA).
Evamir-i Maliye Defterleri (D.EVM.d) 26278. BOA, Kamil Kepeci (KK.d) 63, 262, 1767, 1863.
BOA, Maliyeden Müdevver Defterleri (MAD.d) 117, 233, 533, 557, 563, 893, 1346, 2775, 4175, 4943, 7146, 7331, 7534.
BOA, Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.d) 3, 5, 6, 7, 12, 14-2, 23, 30, 43, 44, 52.
BOA, Tapu Tahrir Defterleri (TT.d) 422.
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TSMA.d) 1395, 2143.
Akgündüz, Ahmed: OSMANLı KANUNNÂMELERI ve Hukukî Tahlilleri, c. 4, İstanbul: Fev Vakfı Yayınları, 1992.
Aydın, Bilgin ve Günalan, Rıfat: “XVI. Yüzyılda Osmanlı Eyalet Defterdarlıklarının Or- taya Çıkışı ve Gelişimi”, OSMANLı AraştırMALARı (OA), 30 (2007), s. 145-228.
Aydın, Bilgin ve Günalan, Rıfat: “XVI. yüzyılda Osmanlı Eyalet Teşkilatı ve Gelişimi”, OA, 38 (2011), s. 27-160.
Aydın, Dündar: Erzurum Beylerbeyiliği ve Teşkilatı: Kuruluş ve Genişleme Devri (1535- 1566), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998.
Barkan, Ömer L.: “H. 933-934 (M.1527-1528) Malî Yılına Ait Bir Osmanlı Bütçe Ör- neği”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi MECMUASı(İFM), 15/1-4 (1953-54), s. 251-328.
Barkan, Ömer L.: “954-955 (M. 1547-1548) Malî Yılına Âit Bir Osmanlı Bütçesi”, İFM, 19/1-4 (1957-58), s. 219-276.
Barkan, Ömer L.: “974-975 (M.1567-1568) Malî Yılına Âit Bir Osmanlı Bütçesi”, İFM, 19/1-4 (1957-58), s. 277-332.
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA), 3 Numaralı Mühimme Defteri, (966-968/1558-1560), Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü 1993.
BOA, 5 Numaralı Mühimme Defteri, (973/1565-1566), Ankara: T.C. Başbakanlık Dev- let Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1994.
BOA, 6 Numaralı Mühimme Defteri, (972/1564-1565), Ankara: T.C. Başbakanlık Dev- let Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1995.
BOA, 7 Numaralı Mühimme Defteri, (975-976/1567-1569), Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1998.
BOA, 12 Numaralı Mühimme Defteri, (978-979 / 1570-1572), Ankara: T.C. Başbakan- lık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1996.
BOA, 998 NUMARalı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab ve Zu’l-Kâdiriyye Defteri (937/1530), II, Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü,1999.
BOA, 401 NUMARalı ŞAM Livâsı Mufassal Tahrîr Defteri (942/1535), I, Ankara: T.C. Baş- bakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2011.
Çakır, Baki: “Osmanlı Devleti’nin Bilinen En Eski (1495-1496) Bütçesi ve 1494-1495 Yılı İcmali”, OA, 47 (2016), s. 113-145.
Darling, Linda T.: Revenue-Raising and LEGITIMACY: Tax Collection and Finance ADMINIST- ration in the OTTOMAN EMPIRe 1560-1660, Leiden: E.J.Brill, 1996.
Emecen, Feridun ve Şahin, İlhan: “Osmanlı Taşra Teşkilâtının Kaynaklarından 957-958 (1550-1551) Tarihli Sancak Tevcîh Defteri I”, Belgeler, 23 (1998), s. 53-121.
Fleischer, Cornel H.: Bureaucrat and Intellectual in the OTTOMAN EMPIRe: The Historian Mustafa Âli (1541-1600), Princeton: Princeton University Press, 1986.
Genç, Mehmet ve Özvar, Erol (haz.): OSMANLı Maliyesi KurUMLAR ve Bütçeler, İstanbul: Osmanlı Bankası ve Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2006.
Heyd, Uriel: OTTOMAN DOCUMENTS on Palestine 1552-1615: A Study of the FirMAN Accor- ding to the MÜHIMME Defteri, Oxford: Clarendon Press, 1960.
İnalcık, Halil: “Adâletnâmeler”, Belgeler, 3-4 (1965), s. 49-145.
İnalcık, Halil: “Eyalet”, İSLÂM Ansiklopedisi, c. 11 (Türkiye Diyanet Vakfı 1995), s. 548- 550.
Kunt, İ. Metin: Sancaktan Eyalete, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, 1978.
Kütükoğlu, Bekir: OSMANLı-İran Siyâsî Münâsebetleri I 1578-1590, İstanbul: İ.Ü. Edebi- yat Fakültesi, 1962.
Özvar, Erol: “XVII. Yüzyılda Osmanlı Taşra Maliyesinde Değişim: Rum Eyaletinde Hazi- ne Defterdarlığından Tokat Voyvodalığına Geçiş”, XIII. Türk Tarih Kongresi: Ankara, 4-8 EKIM 1999, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2002, c. III-3, s. 1605-1634.
Rafeq, Abdul-Karim: The Province of DAMASCUS 1723-1783, Beirut: Khayats, 1966.
Röhrborn, Klaus: “Die Empazipation der Finanzbürokratie im Osmanischen Reich (Ende 16. Jahrhundert)”, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 122 (1972), s. 118-139.
Sahillioğlu, Halil: “Dördüncü Muradın Bağdat’ın Seferi Menzilnamesi (Bağdat Seferi Harp Jurnalı)”, Belgeler, 3-4 (1965), s. 1-35.
Sahillioğlu, Halil: “Osmanlı İdaresinde Kıbrıs’ın İlk Yılı Bütçesi”, Belgeler, 7-8 (1967), s. 1-33.
Sahillioğlu, Halil: “Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketinin Yeri”, GelişME Dergisi, özel sayısı (1978), s. 1-39.
Sahillioğlu, Halil: “1524-1525 Osmanlı Bütçesi”, İFM, 41/1-4 (1983), s. 415-449.
Sahillioğlu, Halil: “Yemen’in 1599-1600 Yılı Bütçesi”, Yusuf HIKMET Bayur’a ArMAğanı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1985, s. 297-319.
Sahillioğlu, Halil (haz.): Topkapı Sarayı Arşivi H.951-952 Tarihli ve E-12321 NUMARalı MÜHIMME Defteri, İstanbul: IRCICA, 2002.
Sahillioğlu, Halil (haz.): Koca Sinan Paşa’nın Telhisleri, İstanbul: IRCICA, 2004.
Sahillioğlu, Halil: “III. Murad Dönemine Ait 1582-83 (Hicrî 990) Tarihli Bütçe”, Meh- met Genç ve Erol Özvar (haz.), OSMANLı Maliyesi KurUMLAR ve Bütçeler, İstanbul: Osmanlı Bankası ve Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2006, c. 2, s. 31-79.
Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî (971-1003/1563-1595), Mehmet İpşirli (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
Shimizu, Yasuhisa: “On the Operation and Supervision of the Muķâša‘a System under the Ottoman Empire During the Late Sixteenth Century: An Analysis of Docu- ments Related to the Financial Department of Ģaleb”, MEMOIRes, 69 (Tokyo 2011), s. 129-155.
Suzuki, Tadashi: “Selim I’s Expedition Against the Mamluks and Process of the Reorgani- zation of the Conquested Lands”, Orient, 30-1 (1987), s. 90-107.
Şentürk, M.H. (haz.), Künhü’l-aĥbâr C.II: Fâtiģ Sulšân MeģMED Devri 1451-1481, Anka- ra: Türk Tarih Kurum, 2003.
Tezcan, Baki: “The Ottoman Monetary Crisis of 1585 Revisited”, Journal of the ECONOMIC and Social History of Orient, 52, 2009, s. 460-504.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: OSMANLı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1948.
Yaşaroğlu, Abid: “Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Koğuşlar 888 Numaralı Mühim- me Defteri (1a-260a. Tahlil ve Transkrip)”, Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 1995.