16. ve 17. Yüzyıllar Doğu ve Güneydoğu Anadolusu’nda Timarların Çeşitli Biçimleri: Farklı Uygulamalara Tek İsim Koymak

Bu makalede Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Kürt emirlerinin yönettikleri sancaklardaki timar sisteminin uygulanma durumları ve özellikleri incelenmektedir. Bu sancaklarda uygulanan timar sisteminin iki öğesi vardır. Bunlardan biri, ocaklık adı altında dirliğin sadece babadan oğula değil, geniş bir aile içinde de miras olarak bırakılması ve tahrir yapılmadan dirlik sahibi olması gibi özel timar sisteminin uygulanmasıdır. Diğeri ise, tahrir yapılmadan verilmiş dirliklerin bulunduğu bir sancakta ileri tarihte yapılan tahrirle dirlik değeri hesaplanarak özel bir timar sistemini normale dönüştürmeye yönelik bazı yöntemlerin uygulanmasıdır. Ayrıca timar sisteminin uygulanmadığı sancakların yöneticisi olan Kürt emirleri ve onların adamlarına başka sancaklarda dirlikler tahsis edilerek timar sisteminin içine dahil etme teşebbüsleri de görülmüştür. Timar sisteminin uygulama durumları ve içeriklerinde farklılıklar gözlemlenirken, Osmanlı Devleti, bu farklılıkları timar sisteminin içine dahil ederek bir sistem olarak çalıştırmak suretiyle Kürt emirler

Anahtar Kelimeler:

Doğu ve Güneydoğu Anadolu, Diyarbakır Beylerbeyliği, Van Beylerbeyliği, Kürt Emirleri (Beyleri), Timar Sistemi

The Many Forms of “Timars” in Eastern and Southeastern Anatolia in the 16th and 17th Centuries: Putting a Label on Diverse Practice

This paper elucidates how timar system was implemented in the sancaks governed by Kurdish amirs. The Ottoman authorities took two exceptional measures to adapt the timar system to the situation on the ground when they first introduced it to those sancaks. On one hand, allowance was made in some cases for quasi-family holding of the dirlik through a system called ocaklık. On the other hand, some Kurdish amirs and their followers were granted dirliks wholesale without preceding land surveys. The authorities, however, were clearly reluctant to continue such exceptional measures. For instance, already around six decades after the conquest, execution of land surveying can be attested in one sancak where the dirliks had previously been granted without it. This move towards the standardization of timar system went hand in hand with a policy to intensify the implementation of that system. The authorities began to grant the Kurdish amirs controlling the sancaks where the timar system was not implemented dirliks outside the sancaks under their control. All in all, the Ottoman timar policy towards the sancaks governed by Kurdish amirs aimed at loosely integrating those sancaks into the timar structure, while keeping local vested interests intact.

Keywords:

Eastern and Southeastern Anatolia, Province of Diyarbakır, Province of Van, Kurdish Amirs, Timar System,

PDF

___

Kaynakça Arşiv Kaynakları BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), Bâb-ı Âsafî Tahvil (Nişan) Kalemi Defterleri (A.NŞT.d) 1238. BOA, Bâb-ı Âsafî Ruûs Kalemi Defterleri (A.RSK.d) 1452, 1460. BOA, Defterhâne-i Âmire Timar Rûznamçe Defterleri (DFE.RZ.d) 5, 7, 12, 14, 15, 22, 28, 33, 34, 36, 55, 58, 62, 65, 67, 73, 85, 86, 98, 101, 117, 118, 125, 128, 156, 169, 174, 176, 186, 195, 206, 212, 233, 246, 279, 280, 290, 300, 322, 326, 331, 346, 352, 365, 381, 412, 437, 448, 501, 504, 510, 539, 552, 565, 571, 598, 608, 619, 621, 631, 647, 653, 690, 695, 749, 839, 852, 968. BOA, Dîvân-ı Hümâyûn Hadariye Defterleri (A.DVNS.HADR.d) 1. BOA, Dîvân-ı Hümâyûn Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHM.d) 1, 2, 4, 6, 22, 60. BOA, Dîvân-ı Hümâyûn Mühimme Zeyli Defterleri (A.DVNS.MHM.ZYL.d) 4. BOA, Kâmil Kepeci Defterleri (KK.d) 75, 88, 89, 213, 218, 233, 236, 262, 348, 349, 354, 356 BOA, Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d) 7, 29, 32, 144, 563, 15402, 15605, 17642, 17983. KUMIKO SAITO 111 BOA, Muallim Cevdet Tasnifi Belgeleri, Dahiliye 6095. BOA, Tapu Tahrir Defterleri (TT.d) 64, 134, 208, 313, 617, 991. Kiril Metodiy Millî Kütüphanesi (Naroda Biblioteka Kiril i Metodij), D 370, 377, 633. Kiril Metodiy Millî Kütüphanesi, OAK 162/36, 167/16. Yayınlanmış Eserler Afyoncu, Erhan: “Osmanlı Devlet Teşkilâtında Defterhâne-i Âmire (XVI-XVIII. Yüzyıllar)”, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1997. Aydın, Bilgin: “XVI. Yüzyıl Osmanlı Bürokrasisinde Tımar Tevcih Sistemi”, Osmanlı Araştırmaları, 24 (2004), s. 29-35. Aydın, Dündar: Erzurum Beylerbeyiliği ve Teşkilatı: Kuruluş ve Genişleme Devri (1535- 1566), Ankara: Türk Tarih Kurumu 1998. Ayn-ı Ali Efendi, Kavânîn-i Âl-i Osman der Hülâsa-i Mezâmin-i Defter-i Dîvân, haz. M. Tayyib Gökbilgin, İstanbul: Enderun 1979. Barkan, Ömer Lütfi: “Osmanlı Devrinin “Eşkincülü Mülkler”i veya “Mülk Timarlar”ı Hakkında Notlar”, haz. Herbert Jausky v.dğr., Zeki Velidi Togan’a Armağan, İstanbul: Maarif Basmevi 1956, s. 61-70 (aynı makale, Türkiye’de Toprak Meselesi: Toplu Eserler 1, İstanbul: Gözlem 1980, s. 897-904). Barkan, Ömer Lütfi: “Timar”, İslâm Ansiklopedisi, XII/1, (1979), s. 286-333. Beldiceanu, Nicoară: “Le timar de Muŝliģ ed-dîn, précepteur de Selîm Àâh”, Turcica, VIII/2 (1976), s. 91-109. Beldiceanu-Steinherr, Irène, Mihnea Berindei, Gilles Veinstein: “Attribution de Timâr dans la province de trébizonde (fin du XVe siècle)”, Turcica, VIII/1 (1976), s. 279-90. Beldiceanu-Steinherr, Irène, Mihnea Berindei, Gilles Veinstein: “Attribution de Timâr dans la province de trébizonde (fin du XVe siècle) II”, Turcica, IX/2-X (1978), s. 107-54. Bizbirlik, Alpay: “16. Yüzyılda Kulb Sancağı Hakkında Sosyal ve Ekonomik Bir Araştırma”, Osmanlı Araştırmaları, 13 (1993), s. 137-62. Bizbirlik, Alpay: “16. Yüzyılın Ortalarında Atak Sancağı ve Sancak Beyleri Üzerine Notlar”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 14 (1999), s. 109-33. Bizbirlik, Alpay: “16. Yüzyılda Tercil Sancağı Üzerine Notlar”, Osmanlı Araştırmaları, 16 (1996), s. 85-120. Bruinessen, Martin van: “The Ottoman Conquest of Diyarbekir and the Administrative Organisation of the Province in the 16th and 17th Centuries”, Evliya Çelebi in Diyarbekir, The Relevant Section of the Seyahatname, edited with translation, commentary and introduction by Martin van Bruinessen and Hendrik Boeschoten, Leiden: E. J. Brill 1988, s. 13-28. 16. VE 17. YÜZYIL ANADOLUSU’NDA TİMARLAR 112 Çakar, Enver: “13 Numaralı Timar Ruznâmçe Defteri ve Bu Defterde Haleb Vilâyeti ile İlgili Bazı Tespitler”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XI/1 (2001), s. 235-46. Doğan, Mehmet: “Ankara Sancağı’nda Timar Sisteminin Dönüşümü”, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2006. Doğan, Mehmet: “Osmanlı Timar Sistemi’nde Tevcih Prosedürü”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2/1 (2011), s. 1-11. Erdoğan Özünlü, Emine: Ayntab Sipahileri: Bir Osmanlı Sancağında Timarlı Sipahi Olmak, Ankara: Berikan 2011. Filipović, Nedim: “Ocaklik Timars in Bosnia and Herzegovina”, Prilozi za Orijentalnu Filologiju, 36 (1986), s. 149-80. Göyünç, Nejat: “XVI. Yüzyılda Doğu ve Güney-Doğu Anadolu’da Yönetim ve Nüfus”, Türk Kültürü, 370 (1994), s. 77-86. Göyünç, Nejat: “Timar Ruznamçe Defterleri’nin Biyografik Kaynak Olarak Önemi”, Belleten, LX/227 (1996), s. 127-38. Göyünç, Nejat: “Timar Tevcihleri Hakkında”, Osmanlı-Türk Diplomatiği Semineri 30- 31 Mayıs 1994 Bildiriler, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 1995, s. 67-74. Göyünç, Nejat: “Yurtluk-Ocaklık Deyimleri Hakkında”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 1991, s. 269-78. Hicrî 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, nşr. Halil İnalcık, 2. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu 1987. Howard, Douglas: “The BBA Ruznamçe Tasnifi: A New Resource for the Study of the Ottoman Timar System”, Turkish Studies Association Bulletin, X/1 (1986), s. 11-19. Howard, Douglas: “Timar System and Its Transformation, 1563-1656”, Doctoral Dissertation, Indiana University, 1987. İnalcık, Halil: “Autonomous Enclaves in Islamic States: Temlîks, Soyurghals, YurdluķOcaķlıķs, Mâlikâne-Muķâša‘as and Awqâf”, eds. Judith Pfeiffer and others, History and Historiography of Post-Mongol Central Asia and the Middle East: Studies in Honor of John E. Woods, Wiesbaden: Harrassowitz 2006, s. 112-34. İnalcık, Halil: “Osmanlı Bürokrasisinde Aklâm ve Muâmelât”, Osmanlı Araştırmaları, 1 (1980), s. 1-14. Kayseri Sancağı Timarları (Hicrî 997-998/Milâdî 1589-1590), haz. Seyit Ali Kahraman, 2 Cilt, Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi 2009. Kılıç, Orhan: “Muş Sancağı Dirlikleri (1604-1605)”, OTAM, 9 (1998), s. 241-61. Kılıç, Orhan: “Muş Sancağı Dirlikleri (1604-1605)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, IX/1 (1999), s. 155-78. Kılıç, Orhan: “Ocaklık”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIII, (İstanbul 2007), s. 317-8. KUMIKO SAITO 113 Kılıç, Orhan: “Ocaklık Sancakların Osmanlı Hukukunda ve İdarî Tatbikattaki Yeri”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XI/1 (2001), s. 257-74. Kılıç, Orhan: “Van Eyaleti’ne Bağlı Sancaklar ve İdarî Statüleri (1558-1740)”, Osmanlı Araştırmaları, 21 (2001), s. 189-210. Kılıç, Orhan: “730 Numaralı Van, ‘Adilcevaz, Muş ve Bitlis Livaları Tımar İcmal Defteri: I. Ahmed Dönemi”, Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, 1989. Kılıç, Orhan: “Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet Sancaklar Üzerine Bazı Tespitler”, OTAM, 10 (1999), s. 119-37. Kıvrım, İsmail: “(Kanunî Dönemi Sonları ile III. Murad Dönemi Başlarında) Konya Sancağı’nın Timar Düzeni”, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 1997. Minorsky, Vladimir: “A Soyûrghâl of Qâsim b. Jahângîr Aq-qoyunlu (903/1498)”, Bulletin of the School of Oriental Studies, 9 (1937-39), s. 927-60. Öz, Mehmet: “XVI. Yüzyılda Bitlis Sancağı: Yönetim, Nüfüs ve Vergilendirme”, IXth International Congress of Economic and Social History of Turkey Dubrovnik-Croatia, 20-23 August, 2002, Ankara: Türk Tarih Kurumu 2005, s. 31-54. Öz, Mehmet: “XVI. Yüzyılda Bitlis Sancağında Tımar Sistemi ve Vakıfları”, haz. Bahaeddin Yediyıldız ve Mehmet Öz, Prof. Dr. Özkan İzgi’ye Armağan, Ankara: Hacettepe Üniversitesi 2011, s. 191-206. Sofyalı Ali Çavuş Kanunnâmesi: Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Tasarruf Sistemi’nin Hukukî ve Mâlî Müeyyede ve Mükellefiyetleri, haz. Midhat Sertoğlu, İstanbul: Marmara Üniversitesi 1992. Şeref Hân Bidlîsî, Şerefnâme, ed. V. Vélïaminof-Zernof, Vol.1, St. Petersburg 1860, rep., Westmead 1969. Topkapı Sarayı Arşivi H.951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Mühimme Defteri, haz. Halil Sahillioğlu, İstanbul: IRCICA 2002. Ünal, Mehmet Ali: “XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Diyarbekir Eyaletine Tâbi Sancakların İdari Statüleri”, X. Türk Tarih Kongresi (1986) Bildiri, Ankara: Türk Tarih Kurumu 1994, s. 2211-20 (aynı makale, Osmanlı Devri Üzerine Makaleler-Araştırmalar, Isparta: Kardelen 1999, s. 170-8). Ünal, Mehmet Ali: XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Ankara: Türk Tarih Kurumu 1999. Ünal, Mehmet Ali: XVI. Yüzyıllarda Harput Sancağı, Ankara: Türk Tarih Kurumu 1989. Ünal, Mehmet Ali: “XVI. Yüzyılda Palu Hükûmeti”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 7 (1992), s. 241-65. Yıldız, Suat: “(H.984) 1576-1577 Tarihli Timar Ruznamçe Defterine Göre Karaman Eyaleti”, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2010.