Sustainable conservation issues of four 14th and 15th century mosques in Ankara: Ahi Elvan mosque, örtmeli, sabunî and poyraji mesjids

Bu çalışmada, Ankara’da bulunan Ahi Elvan Camisi, Örtmeli Mescidi, Sabunî Mescidi ve Poyracı Mescidi’lerinin bugünkü fiziksel durumları ile geçmişte ve günümüzde korunmaları için alınmış bulunan önlemler değerlendirilmiş, ve gelecekte yaşamlarının sürdürülebilir şekilde korunabilmesi için öneriler sunulumuştur. Ondördüncü ve onbeşinci yüzyıllarda inşa edilen bu dört tescilli yapı günümüze kadar özgün formları ile mimarî elemanlarını büyük ölçüde korumuşlardır. Bu ahşap direkli, ahşap tavanlı, taş temelli, ve kerpiç ile ahşap duvarlı yapılar, aynı zamanda inşa edildikleri dönemde Anadolu’ya gelen yeni bir yapı geleneğini temsil etmektedirler. 1920’lerden itibaren korunmaya başlanan bu tarihi yapılar farklı şekillerde müdaheleler geçirmiş ve geçmişte çeşitli malzemelerle sıvanmıştır (ör., çimento bazlı ya da toprak bazlı sıvalar). Geçmişte gerçekleştirilen bu koruma müdaheleleri ile varolan fiziksel sorunlar bazen gözle görülebilir olsa da, yapıların özgün malzemeleri üzerindeki pozitif ve/veya negatif etkilerini saptamak çok daha güçtür. Bu çalışma sürecinde, bu amaca yönelik olarak, söz konusu yapılarda tahribatsız bir yöntem ile bir yıl boyunca mikro-klimatik ölçümler alınmış ve veri toplanmıştır. Ankara’nın uzun vadeli meteorolojik verilerine göre, Ocak, Nisan, Temmuz ve Ekim aylarında birer haftalık süreler boyunca Tiny tag® Plus data logger’leriyle, her yapıda iç ve dış sıcaklık ve bağıl nem oranları ile ahşap tavanlarının yüzey sıcaklıkları ölçülmüştür. Ayrıca, her mevsim, her yapıda, sıcaklık ve bağıl nem oranlarının dağılımları m2 bazında ölçülmüş ve en kurak ay olan Temmuz ayı dışında, yapıların iç duvarları ve tavanlarının yüzey sıcaklıkları ölçülmüştür. Yapıların özgün malzemeleri ile geçmişte ya da günümüzde geçirdikleri koruma müdaheleri görsel olarak ya da var olan yazılı bilgiler ile Vakıflar Genel Müdürlüğü’nde bulunan arşiv belgelerinin incelenmesiyle saptanmıştır. Çalışma sonucunda, bu dört yapının taşıyıcı duvarlarının fiziksel özellikleri ile iç mekanlarındaki malzemelerin tampon etkisi ve bu iki faktörün iç mekanlarındaki mikroklimatik koşullar üzerindeki etkileri incelenmiştir. Ayrıca, iç mekânlarda bulunan özgün ahşap elemanların ve/veya bezemelerin daha etkili bir şekilde korunabilmeleri için mikroklimatik veriler çeşitli parametrelere göre incelenmiştir. Böylece, iç ortamlarında arzulanan gönencin özgün mimarî elemanlarına zarar vermeksizin sağlanması için gerekli koşullar ile yapıların sürdürülebilir biçimde korunabilmeleri (bakım, önleyici önlemler, restorasyon) için alınan önlemler değerlendirilmiştir. Sonuçta bu dört yapının fiziksel bütünlükleri ile özgünlük değerlerine zarar vermeden gelecekte yaşamlarının sürdürülebilir biçimde korunabilmeleri için alınabilecek önlemler geliştirilmiştir.
Anahtar Kelimeler:

tarihi yapılar

Ankara’da 14. ve 15. Yüzyıl Camilerinin sürdürülebilir korunma sorunları: Ahi Elvan camisi, örtmeli, sabuni ve poyracı mescitleri

This paper provides a summary of a dissertation recently completed by the author and its salient findings (1). Mosques and mesjids, or small neighborhood mosques (2) built in Ankara between the 12th and 15th centuries are virtually the only buildings remaining from the Seljuq, Ahi and early Ottoman periods. Aside from hans, or commercial buildings, hamams and türbes, or mausolea, these structures, distributed throughout the urban topography, represent examples of buildings from the periods in which they were built. As may be noted in historiographic accounts of early Ottoman period such as Atsız (1992) and Neşri (1995), written documents concerning Ankara are surprisingly few, mentioning the city merely as a garrison seized or lost in well known battles. According to Aktüre (1987), a certain amount of documentary evidence from these early periods exist in vaqf, or foundation records which refer to this area under individual settlement names. Otherwise, the inscription panels of historic religious structures (i.e., mosques, or Camisi (3), mesjids and türbes) provide the only written information available on their dates of construction, patrons and builders.
Keywords:

historic buildings,

___

  • ACUN, H. (2001) İlyakut (İlyağkut) Köyü Camii, EJOS, IV, Proceedings of the 11th International Congress of Turkish Art, Utrecht - Netherlands, August 23-28, 1999, eds.M. Kiel, L. Landman and H. Theunissen, Utrecht, Untrecht University, v: 2; 1-22.
  • AKÇURA, N. (n.d.) Map indicating the locations of all known historic buildings in Ulus, Unpublished document, Faculty of Architecture, METU, courtesy of Ö. Bakırer.
  • AKOK, M. (1946) Kastamonu’nun Kasabaköyü’nde Candaroğlu Mahmut Bey Camii, Belleten, n:x; 293-301.
  • AKTAN, K. K., AKTAN, M. F. (2004) Örtmeli Mescidi / Hoca Hundi, 14. Yüzyıl, unpublished report, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara.
  • AKTÜRE, S. (1987) 16. yüzyıl öncesi Ankara’sı üzerine bilinenler, Tarih İçinde Ankara, eds. A. Yavuz and İ. N. Uğurel, METU Faculty of Architecture, Ankara; 3-48.
  • ASLANAPA, O. (1993) Türk Sanatı, TC Kültür Bakanlığı, İstanbul. ATSIZ (1992) Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara
  • BAKIRER, Ö. (1992) Ankara’da Cami ve Mescidler, Ankara Konuşmaları. ed. N. Şahin Güçhan, TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi, Ankara; 72-84.
  • BİLİCİ, Z. K. (1988) Kastamonu ve Kasaba Köy’deki İki Eseriyle Nakkaş Abdullah Bin Mahmut ve Sanat Tarihimizdeki Yeri, Vakıflar Dergisi, 20; 85-91.
  • BRATASZ, L. et al. (2005) Allowable thresholds in dynamic changes of micro-climate for wooden cultural objects: monitoring in situ and modelling, Preprints of the ICOM Committee for Conservation 14th Triennial Meeting, the Hague, September 12-16, 2005, v: 2 ed. I. Verger, James and James, London; 582-9.
  • DEMİRİZ, Y. (1979) Osmanlı Mimarisinde Süsleme I; Erken Devir (1300-1453), TC Kültür Bakanlığı, İstanbul.
  • ERDER, E. (2008) Ahi Elvan Mosque, Örtmeli Mesjid, Sabunî Mesjid and Poyrajı Mesjid, Four 14th and 15th century Mosques in Ankara, A Re-evaluation for their Sustainable Conservation, unpublished Ph.D. Dissertation, Middle East Technical University, Ankara.
  • ESKİCİ, B. (2001) Ankara Mihrabları, TC Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
  • GÜNAY, B. (2008) Map of Ulus Indicating Locations of Historic Buildings, unpublished document, METU Faculty of Architecture, Ankara.
  • HANCIOĞLU, N. L. (1990) Bazı Ankara Camilerinde Bulunan Kalem İşi Süslemeli Ahşap Mimberler, unpublished Master’s thesis, Gazi University, Ankara.
  • HAYES, K., Personal Communication, September 9, 2008.
  • KONYALI, I. H. (1943) Ankara Camileri, unpublished manuscript, Vakıflar Genel Müdürlüğü Archives, Ankara.
  • KONYALI, I. H., (1978) Ankara Camileri, Kültür Matbaacılık, Ankara.
  • MAY, N. (2006) Breathability: the key to building performance, reproduced in (http://www.natural insulation.co.uk/cms_items/20060607164406.pdf ; retrieved: March 2007).
  • M. F. MECKLENBURG, et al. (1994) Structural response of painted wood surfaces to changes in ambient relative humidity, Painted Wood: History and Conservation, Getty Conservation Institute, Los Angeles; 464-83.
  • NEŞRİ, M. (1995) Kitab-ı Cühan-nüma, Neşri Tarihi ed. F. R. Unat and M.A. Köymen, v: 1-2, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
  • ÖNEY G. (1970) Anadolu’da Selçuklu ve Beylikler Devri Ahşap Teknikleri, Sanat Tarihi Yıllığı, Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Enstitüsü, v: 3; 135-49.
  • ÖNEY, G. (1971) Ankara’da Türk Devri Dini ve Sosyal Yapıları, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi, Ankara.
  • ÖNEY, G. (1978) Anadolu Selçuklu Mimarisinde Süsleme ve El Sanatları, Ajans- Türk Matbaacılık Sanayii, Ankara.
  • ÖNEY, G. (1987) Ankara’nın İç ve Dış Kale İçinde Kalan Türk Devri Tarihi Yapıları, Ankara Kalesi Koruma ve Geliştirme İmar Planı Projesi, TC Kültür Bakanlığı ve Altındağ Belediye Başkanlığı, Ankara; 238-59.
  • ÖNEY, G. (1994) Ankara’da Selçuklu ve Beylikler Devri Ahşap Malzemeli Cami ve Mescitler, Ankara Ankara, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul; 73-86.
  • ÖNGE, Y. (1972) Selçuklularda ve Beyliklerde ahşap tavanlar, Atatürk Konferansları, V, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara; 179-95.
  • ÖTÜKEN, Y., et al., eds. (1983) Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, v: 4, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara.
  • PADFIELD, T. (1999a) Humidity buffering by absorbent materials in walls, reproduced in (http://www.natmus.dk/cons/tp/wallbuff/wallbuff.htm; retrieved January, 2006).
  • PADFIELD, T. (1999b) Humidity buffering of the indoor climate by absorbent walls, Proceedings of the 5th Symposium on Building Physics in the Nordic Countries. Chalmes University of Technology, Gotteborg. v: 2; 637-44. reproduced in (http://www.padfield. org.tim/ cfys/ appx/ pubs.php; retrieved April, 2006).
  • SÖNMEZ, Z. (1989) Başlangıcından 16. yüzyıla kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
  • SÖZAK, K. Personal communication, April, 2007.
  • TENWOLDE A., ROSE W. (1994) Criteria for humidity in the building and the building envelope, Bugs, Mold, Rot, II: Proceedings of Workshop on Control of Humidity for Health, Artifacts and Buildings, November 16-17, 1993, Oak Ridge, TN, W. B. Rose and A. TenWolde eds., National Institute of Building Sciences, Washington, DC; 63-5.
  • UYSAL, S. (1991) Kastamonu Camilerindeki Bezemeli Ahşap Eserler, upublished Master’s thesis, Gazi University, Ankara.
  • YÜCEL, E. (1969) Selçuklu ve Osmanlı Ankarası, Türkiye Turing Otomobil Kurumu Belleteni, v: 34, n: 303; 9-14.