Sahabe Dönemi İktidar Mücadelesinde Arap Dâhilerinden Kays B. Sa’d

Bu makalede, İslam toplumunda Hz. Ali ve Hasan dönemlerinde yönetimde yer alarak siyasi gelişmelere etki eden ve bu özelliğiyle de Arap dâhilerinden biri olarak gösterilen önemli devlet adamla-rından Kays b. Sa’d’ın siyasi ve idari faaliyetleri incelenerek İslam tarihinde ortaya çıkan ilk iç karışıklıkların aydınlatılmasına, üm-metin bölünmesinin gerekçelerinin ortaya konulmasına ve yöneticilerin bu olaylardaki tutumlarının tespitine çalışılmıştır. Ensârın önde gelenlerinden Kays b. Sa'd, Hz. Ali döneminde Mısır ve Azerbaycan’da valilik, savaşlarda ordu komutanlığı, devlet idaresinde danışmanlık ve elçilik görevlerini üstlenmiş ve Ensârın iç savaşlarda Hz. Ali safında yer almasını sağlamıştır. Hz. Hasan’ın hilafet makamına geçmesinde aktif rol oynamış ve onun başarılı olması için Muaviye’ye karşı mücadele etmiştir. Hz. Hasan Muaviye ile anlaşınca Kays b. Sa'd, Hz. Ali taraftarlarının canlarına ve mallarına dokunulmayacağına ilişkin yazılı bir antlaşma yaparak görevini bırakmış ve onların daha önce yaptıklarından dolayı cezalandırılmamalarında etkili olmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Kays b. Sa'd, Hz. Ali, Hz. Hasan, Maviye, Ensâr.

The Place of Kays b. Sa’d, the Genius of Arabs in the Struggle for the Position of Power in the Period of the Companions of The Prophet Muhammad

This article examines, in general, the place of some people who played important roles on political developments in the period of Caliph Ali and his son, Hasan, and, in particular, the place of Kays b. Sa’d who was one of the genius of Arabic people and statesmen, his political and administrative affairs, the explana-tions of the first domestic disorders, the reasons for the dividing of the Muslim nation, and the policies of the statements towards those events. Kays b. Sa’d worked as a governor of Egypt and Azerbaijan in the time of Caliph Ali, as a commander of army, as a consultant in the state affairs, as an ambassador at abroad, and caused the companions of the Prophet Muhammad engage in war on behalf of Caliph Ali in the civic wars. He took an active role in having of caliphate for Hasan, and fought against Muaviye for his accomplishing of this task. When Hasan and Muaviye came to an agreement, Kays b. Sa’d made a written agreement based on the stipulation that any harm in terms of life and properties would not be given to the followers of Ali, and then he left from his duty. He also played an important role in not giving any punishment for their past activities.

Keywords:

Kays b. Sa'd, Caliph Ali b. Abi Talib, Hasan b. Ali, Muaviya, Ansâr.,

PDF

___

Abdurrezzâk, Ebû Bekir b. Hemmâm es-San’ânî (211/826), el- Musannef, thk., Habiburrahmân el-A’zamî, Beyrut 1403.
Abdülbâkî, b. Kâni’ Ebu’l-Hüseyn (351/962), Mu’cemü’s-Sahâbe, thk., Salâh b. Sâlim el-Mısrâtî, Medine 1418.
Ahmed b. Hanbel (241/855), el-Müsned, I-VI, Mısır ty.
Akbulut, Ahmet, Sahabe Devri Siyasî Hadiselerinin Kelamî Problemlere Etkileri, İstanbul 1992.
Akyüz, Vecdi, Hilafetin Saltanata Dönüşmesi, İstanbul 1991.
Algül, Hüseyin, "Ensar", DİA, XI, 251-252.
Algül, Hüseyin, İslâm Tarihi, İstanbul 1997.
Apak, Adem, İslâm Siyaset Geleneğinde Amr b. el-Âs, Ankara 2001.
Aycan, İrfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye Bin Ebî Süfyan, Ankara 1990.
Bakır, Abdulhalık, Hz. Ali Dönemi, Ankara 1991.
Bakır, Abdulhalık, Hz. Ali ve Dönemi, Ankara 2004.
Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Ensâbu’l-Eşrâf, thk., Süheyl Zekkâr-Riyâd Ziriklî, Beyrut 1996.
Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Câbir (279/892), Futûhu’l-Buldân, thk., Rıdvân Muhammed Rıdvân, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1403.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. hasan b. Ali (458/1079), es-Sünenü'l- Kübrâ, thk. Muhammed Abdülkadir Atâ, Mektebetü'd-Dâri'l-Bâz, Mekke 1414/1994.
Bilge, Mustafa L. “Arîş”, DİA, III, 378-379.
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl, (256/870), et-Târîhu’l- Kebîr, thk., es-Seyyid Hâşim en-Nedvî, Dâru'l-Fikr, by. ty.
Buhârî, el-Câmiu's-Sahîh, İstanbul 1981.
Buhl, F. “el-Arîş”, İA, IV, 221.
Buzpınar, Şit Tufan, “Havran”, DİA, XVI, 539-541.
Câbirî, Muhammed Âbid, İslâm'da Siyasal Akıl, çev. Vecdi Akyüz, İs- tanbul 1997.
Dârimî, Abdullah b. Abdurrahman (255/868), es-Sünen, Beyrut 1407.
Demircan, Adnan, Ali-Muaviye Kavgası, İstanbul 2002.
Demircan, Adnan, Hâricîler'in Siyasî Faaliyetleri, İstanbul 1996.
Demircan, Adnan, İslâm Tarihinin İlk Asrında İktidar Mücâdelesi, İstan- bul 1996
Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd (282/895), el-Ahbârü't-Tıvâl, tah., Abdülmun’im Âmir, Kahire 1960
Dokrat, Besim,“Havrân”, İA, V/1, 378-379.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş'as es-Sicistânî (275/888), es-Sünen, thk., M. Muhyiddin Abdulhamid, İstanbul 1981
Fâkihî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ishâk, Ahbâru Mekke fî Kadîmi’d- Dehr ve Hâdisihi, thk., Abdülmelik Abdullah Dehîş, Dâru Hadar, Beyrut 1414.
Fayda, Mustafa, “Cebele b. Eyhem”, DİA, VII, 184-185.
Fığlalı, Ethem Ruhi, “Ali”, DİA, II, 372.
Fığlalı, Ethem Ruhi, “Cemel Vak’ası”, DİA, VII, 320-321.
Fığlalı, Ethem Ruhi, “Hasan”, DİA, XVI, 282-285.
Günal, Mustafa, Hz. Ali Dönemi ve İç Siyaset, İstanbul 1998.
Halîfe b. Hayyât (240/854), Kitâbu’t-Tabakât, thk., Ekrem Ziyâ el- Umerî, Riyad 1982.
Halîfe b. Hayyât, (240/854), Târîhu Halîfe b. Hayyât, thk., Ekrem Ziyâ el-Umerî, Dâru’l-Kalem-Müessesetü’r-Risâle, Dımaşk-Beyrut 1397.
Hatîb, Abdülkerim, Alî b. Ebî Tâlib, Beyrut 1975.
Hizmetli, Sabri, İslâm Tarihi, Ankara 1999.
Hizmetli, Sabri, “Tarihi Rivayetlere Göre Hz. Osman’ın Öldürülmesi”, AÜİFD, XXVII, Ankara 1985, 149-176.
Huart, Cl., “Ali”, İA, I, 307.
İbn A’sem el-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed (314/962), el-Fütûh, Beyrut 1406/1986
İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah b. Muhammed (463/1071), el-İstî’âb fî Ma'rifeti’l-Ashâb, thk., A. M. el-Bîcâvî, Kahire ty.
İbn Abdilhakem, Ebu'l-Kâsım Abdurrahman b. Abdillah (257/870), Futûhu Mısr ve Ahbâruhâ, (thk. Charles Torrey), el-Mektebetu'l- Müsennâ, Bağdat ty.
İbn Abdirabbih, Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed el-Endelûsî (327/939), el-Ikdü’l-Ferîd, thk. Ahmed Emîn ve diğ., Kahire 1965.
İbn Asâkir, Ebu'l-Kâsım Ali b. el-Hasan b. Vehbetullah (571/1175), Târîhu Medîneti Dımaşk, yy. ty.
İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe (235/849), el-Musannef fi'l-Hadîs ve'l-Âsâr, thk., Kemal Yusuf el- Hût, Mektebetu'r-Ruşd, Riyad 1409.
İbn Hacer el-Askalânî, Şihâbuddîn Ebu'l-Fadl Ahmed b. Ali (852/1449), el-İsâbe fî Temyîzi's-Sahâbe, thk., A. M. el-Bicâvî, Kahire 1970.
İbn Hacer el-Askalânî, Tehzîbu't-Tehzîb, Dâru'l-Fikr, Beyrut 1984.
İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Ebî Hâtim (354/965), es-Sîretu’n-Nebeviyye ve Ahbâru Hulefâ, tsh., Hafız Seyyid Aziz Bey, Beyrut 1987.
İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Ebî Hâtim (354/965), Kitâbu’s-Sikât, thk., Es-Seyyid Şerifuddîn Ahmed, Dâru’l-Fikr, yy.
İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Ebî Hâtim (354/965), Meşâhiru’l-Ulemâi’l-Emsâr, thk., M. Fleischer, Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, Beyrut, 1959.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik (218/833), es-Sîretu’n- Nebeviyye, thk., Taha Abdurraûf Sa’d, (I-VI), Dâru’l-Cîl, Beyrut 1411/1990.
İbn İshâk, Muhammed b. İshâk b. Yasâr (151/768), Sîratu İbn İshâk, thk., Muhammed Hamidullah, Konya 1981.
İbn Kesîr, Ebu'l-Fidâ İsmâîl b. Ömer, (öl. 774/1372), el-Bidâye ve’n- Nihâye, I-XIV, Mektebetü’l-Meârif, Beyrut ty.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (276/889), el-İmâme ve’s-Siyâse, (İbn Kuteybe'ye nispet edilir), thk. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî, Kahire 1967.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (276/889), Kitâbu’l-Meârif, thk., Muhammed İsmail Abdullah es- Sâvî, Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, Beyrut 1970.
İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed (230/845), et-Tabakâtü’l-Kübrâ, Dâru Sâdır, Beyrut ty.
İbn Seyyidinnâs, Uyûnu’l-Eser fî Funûni’l-Meğâzî ve’s-Siyer, thk., Mu- hammed el-Îd el-Hatrâvî vd., Beyrut 1992.
İbn Tağriberdî, Ebu'l-Mehâsin Cemalüddîn Yûsuf (874/1470), en- Nücûmu'z-Zâhire fî Mulûki Mısr ve'l-Kâhire, Kahire 1929.
İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed (630/1232), el- Kâmil fi't-Târîh, thk., Ebû'l-Fidâ Abdullâh el-Kâdî, Beyrut 1995.
İsfahânî, Ebu'l-Ferac (356/967), Makâtilu't-Tâlibiyyîn, thk. es-Seyyid Ahmed Sakr, Dâru İhyâi Kutubi'l-Arabiyye, by. ty.
Kalkaşandî, Ahmed b. Ali (821/1418), Subhu'l-A'şâ fî Sınâati'l-İnşâ, thk. Yusuf Ali Tavîl, Dımaşk 1987
Kapar, Mehmet Ali, “Hz. Ali'nin Öldürülmesi ile İlgili Rivayetlerin Değer- lendirilmesi”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 3, Konya 1994, 341-345.
Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yusuf (350/961), Kitâbu’l-Vulât ve Kitâbu’l-Kudât, thk., Rhuvan Guest, Leyden London 1912/ Beyrut 1908.
Lammens, “Büsr”, İA, II, 841-842.
Lammens, “Hasan”, İA, V/I, 308-309.
Makrizî, Takıyyüddîn Ahmed (845/1442), Hıtat, Dâru Sâdır, Beyrut ty.
Mes'ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. el-Hüseyn b. Ali (346/956), Mürûcu’z-Zeheb ve Meâdinu’l-Cevher, Mısır 1384/1964.
Minkarî, Nasr b. Muzâhim (212/827), Vak’atu Sıffîn, thk., Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Kahire 1382/1962.
Mizzî, Ebu'l-Haccâc Abdurrahman b. Yusuf, Tehzîbu'l-Kemâl fî Esmâi'r- Ricâl, nşr., Beşşâr Avvâd Ma'rûf, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut
Muberred, Ebu'l-Abbâs Muhammed b. Yezid (285/898), el-Kâmil fi'l- Lugati ve'l-Edeb, tah., Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Kahire ty.
Önkal, Ahmet, "Tahkim Olayı Üzerine Bir Değerlendirme", İSTEM, Yıl:1, Sayı: 2, 2003, 33-68.
Önkal, Ahmet, “Ci’râne”, DİA, VIII, 25.
Özaydın, Abdülkerim, “Büsr b. Ebû Ertât”, DİA, VI, 494.
Sarıçam, İbrahim, Emevî-Hâşimî İlişkileri İslâm Öncesinden Abbâsîlere Kadar, Ankara 1997.
Sarıçam, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Ankara 2001.
Söylemez, Mahfuz, Bedevîlikten Hadârîliğe Kûfe, Ankara 2001.
Şemsuddîn es-Sehâvî (902/1496), et-Tuhfetu’l-Latîfe fî Târîhi Medîneti’ş- Şerîfe, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1993.
Taberânî, Ebu’l-Kasım Süleyman b. Ahmed (360/970), el-Mu’cemu’l- Kebîr, thk., Hamdi Abdülmecîd Selefî, Mektebetü’l-Ulûmi’l-Hukm, Musul 1983.
Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr b. Rüstem (310/922), Târîhu'l- Umem ve'l-Mülûk, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1407.
Terzi, Mustafa Zeki, Hz. Peygamber ve Hulefâi Râşidîn Döneminde As- kerî Teşkilât, Samsun 1990.
Vâkıdî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer (207/822), Kitâbu’r-Ridde ve Nebezetun min Futûhi’l-Irâk, neşr. Muhammed Hamidullah, Paris 1989/1409.
Vâkıdî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer (207/823), Kitâbü'l-Meğâzî, thk., Marsden Jones, London 1966.
Wellhausen, Julius, Arap Devleti ve Sukutu, çev. Fikret Işıltan, Ankara 1963.
Ya'kûbî, Ahmed b. Ebî Ya'kûb b. Ca'fer b. Vehb (292/904), Târîhu'l- Ya'kûbî, Dâru Sâdır, Beyrut ty.
Yâkût, Ebû Abdillah b.Abdillah el-Hamevî (626/1229), Mu’cemu’l- Buldân, Dâru’l-Fikr, Beyrut ty.
Yılmaz, Metin, İslam Şurta Teşkilatı (Ortaya Çıkışı ve İşleyişi), Samsun 2003, (Basılmamış Doktora Tezi).
Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), Siyeru A’lâmi’n-Nubelâ, thk., Şuayb el-Arnavût-M. Nuaym el- Arksûsî, Beyrut 1986.
Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhir ve'l-A’lâm, (Ahdu’l-Hulefâi’r- Râşidin), thk., Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut 1407/1987.
Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Muhammed b. Ömer (538/1143), el-Fâik fî Ğarîbi’l-Hadîs, thk., Becâvî-Muhammed Abdü’l-Fadl İbrahim, Ka- hire 1971
The Place of Kays b. Sa’d, the Genius of Arabs in the Struggle
for the Position of Power in the Period of the Companions of
The Prophet Muhammad