İbnü’l-Hümâm’a Göre İnsan Hürriyeti Meselesi

İnsanın fiillerini meydana getirirken özgür olup olmadığı başka bir anlatımla kader meselesi İslam toplumunu ilk dönemlerden itibaren meşgul eden önemli problemlerden birisidir. Müteahhirîn dönem Mâtürîdî kelam okulunun önemli temsilcilerinden birisi olan İbnü’l-Hümâm da bu meseleyi kelâm alanında meydana getirdiği ve adını el-Müsâyere fi’l-akâidi’l-münciye fi’l-âhire koyduğu eserinde ele almıştır. Müellif bu eserinde adından da anlaşılacağı gibi Müslümanları âhirette kurtuluşa götürecek sahih inanç esaslarını ortaya koymuştur. Bu esasların başında sağlam bir Allah inancı gelmektedir. Sahih ve sağlam bir Allah inancı da O’nun isim, sıfat ve fiillerini bilmekten geçer. Özellikle mutlak ilim, irade ve kudret sahibi bir yüce varlık karşısında dünyada imtihana tabi tutulan insanın konumunu ve fiillerindeki rolünü tespit edebilmek de yüce yaratıcıyı bilmede katkı sağlayacaktır. Bu çalışmada İbnü’l-Hümâm’ın insanın eylemlerini yerine getirirken özgür olup olmadığı hakkındaki görüşleri irade, kudret, fiil, kesb, kaza ve kader gibi kavramlardan yola çıkılarak ortaya konulacaktır. Mensubu olduğu Mâtürîdî mezhebiyle benzer ve farklılıkları tespit edilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, Mâtürîdîyye, İbnü’l-Hümâm, İnsan, Hürriyet

___

Abdülhamid, İrfan. İslâm’da İ’tikadî Mezhepler ve Akaid Esasları. çev. Mustafa Saim Yeprem. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
Altıntaş, Ramazan. “Kelâmî âyetleri Anlamada Okuma Yöntemi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (Sivas 1996), 103-110.
Aydın, Ömer. Kur’an Işığında Kader ve Özgürlük. İstanbul: Beyan Yayınları, 1998.
Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-fırak. thk. M. Muhyiddin Abdülhamid. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, ts.
Beyâzîzâde, Ahmed Efendi. İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’nin İtikâdî Görüşleri. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: İFAV Yayınları, 4. Basım, 2014.
Cürcânî, Seyyid Şerif. Kitâbu’t-ta’rîfât. Beyrut: Matbaatü Lübnan, 1985.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Kitâbü’l-irşâd. thk. M. Yusuf Musa-Ali A. Abdülhamid. Mısır: Mektebetü’l-Hancî, 1369/1950.
Çağrıcı, Mustafa-Hökelekli, Hayati. “İrade”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/380-384. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
Ebû Hanife, İmam-ı Azam. el-Fıkhu’l-ekber (İmam-ı Azamın Beş Eseri içinde. çev. Mustafa Öz). İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 1992.
Ebû Hanife, İmam-ı Azam. el-Fıkhu’l-ebsat (İmam-ı Azamın Beş Eseri içinde. çev. Mustafa Öz). İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 1992.
Ebû Hanife, İmam-ı Azam. el-Vasiyye (İmam-ı Azamın Beş Eseri içinde. çev. Mustafa Öz). İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 1992.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. el-Luma’ fî’r-red alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida’. tsh. Muhammed Emin ed-Dannâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2012.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfi’l-musallîn. thk. Helmut Ritter. Beyrut: Dâru’n-Neşr, 4. Basım, 2005.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-İktisâd fi’l-i’tikâd. thk. İnsâf Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Kuteybe, 1423/2003.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. İhyâu ulûmi’d-Dîn. çev. Ahmet Serdaroğlu. 4 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 2002.
Gölcük, Şerafettin. Bâkıllânî ve İnsanın Fiilleri. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
Gölcük, Şerafettin. “el-Musayere’den Bazı Tespitler”. Kemâleddîn İbn-i Hümâm’ın Hayatı, Eserleri ve İlmi Kişiliği Sempozyum Tebliğleri. Sivas: Kemaleddin İbn-i Hümam Vakfı Yayınları, 1993.
Güneş, Kamil. İbnü’l-Hümâm’ın Kader Anlayışı. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans tezi, 1993.
Harputî, Abdüllatif. Kelâm Tarihi. sad. Muammer Esen. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyin Ahmed. Mu‘cemu mekâyîsi’l-luğa. thk. Abdusselam Muhammed Harun. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-Fasl: Dinler ve Mezhepler Tarihi. çev. Halil İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2000.
İbn Kutluboğa, Kâsım. Hâşiyetü’l-müsâyere (Kitâbü’l-Müsâmere ile birlikte). İstanbul: Çağrı Yayınları, 1400/1979.
İbnü’l-Hümâm, Kemâleddîn. Kitâbü’l-müsâyere (Kitâbü’l-Müsâmereile birlikte). İstanbul: Çağrı Yayınları, 1400/1979.
İbnü’l-Hümâm, Kemâleddîn. el-Müsâyere fî ilmi’l-kelâm. haz. M. Muhyiddin Abdülhamid. Mısır: el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye, ts.
İbnü’l-Hümam es-Sivasi, Kemaleddin. Kitabu’l-müsayere. çev. Harun Işık. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed. el-Keşf an menâhici’l-edille fî akâidi’l-mille. thk. Ahmed Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
İbnü’l-Şerîf, Kemâl. Kitâbü’l-müsâmere. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1400/1979.
İsfehânî, Ragıb. el-Müfredât fî garibi’l-Kur’ân. thk. M. Seyyid Kîlânî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
Kâdî Abdülcebbâr, Ahmed. Şerhu’l-usûli’l-hamse: Mu‘tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
Kâdî Abdülcebbâr, Ahmed. Tenzîhu’l-Kur’ân ani’l-metâin. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-Hadîs, ts. Kâdî Abdülcebbâr, Ahmed. el-Muhtasar fî usûli’d-dîn (Resâilü’-adlve’t-tevhîd içinde). thk. Muhammed Amârâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 2. Basım, 1408/1988.
Kahraman, Hüseyin. “Cüveynî’de İnsan Özgürlüğü: Nedensellik Açısından Bir Değerlendirme”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 2/2 (2016), 43-62.
Koca, Ferhat. “İbnü’l-Hümâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/87-90. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
Lâmişî, Ebu’s-Senâ Mahmûd b. Zeyd. et-Temhîd li kavâidi’t-tevhîd. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2007.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 1428/2007.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd -Açıklamalı Tercümesi-. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM Yayınları, 8. Basım, 2016.
Namlı, Abdullah. “Sadruşşeria ve İbnü’l-Hümâm’a Göre Cüz’î İradenin Yaratmanın Konusu Olup Olmadığı Meselesi”. Kader 18/1 (2020), 152-176.
Nesefî, Ebu’l-Berekât. el-Umde fi’l-akâid. thk. Temel Yeşilyurt. Malatya: Kubbealtı Yayıncılık, 2000.
Nesefî, Ebu’l-Muîn. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2004.
Nesefî, Ebu’l-Muîn. Bahru’l-kelâm. thk. es-Seyid Yusuf Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
Nesefî, Ebu’l-Muîn. et-Temhîd li kavâidi’t-tevhîd. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2007.
Özarslan, Selim. Mâtürîdî Kelâmcısı İbn Hümâm’ın Kelâmî Görüşleri. Elazığ: Hilal Matbaacılık, 2002.
Özarslan, Selim. “Osmanlı Döneminde Yaşamış Matüridî Kelâmcısı İbn Hümâm’ın Allah Anlayışı”. Uluslararası Katılımlı Osmanlı Bilim ve Düşünce Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Mehmet Fatih Gökçek. Ankara: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2014.
Özler, Mevlüt. İslam Düşüncesinde Tevhid. İstanbul: Nûn Yayıncılık, 1995.
Sâbûnî, Nureddîn. el-Bidâye fî usûli’d-dîn. thk. Bekir Topaloğlu. Ankara: DİB Yayınları, 5. Basım, 1995.
Semerkandî, Şemsüddîn. el-Mu‘tekâd li i’tikâdi ehli’l-islâm. thk. İsmail Yürük-İsmail Şık. Ankara: Araştırma Yayınları, 2011.
Subkî, Tâcuddîn. es-Seyfu’l-meşhûr fî şerhi akîdeti Ebî Mansûr. thk. Mustafa Saim Yeprem. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
Şehristânî, Abdülkerîm. Mefâtîhu’l-esrâr ve mesâbîhu’l-ebrâr. thk. Muhammed Ali Azerşeb. 2 Cilt. Tahran: Mîras-ı Mektûb, 2008.
Şehristânî, Abdülkerîm. el-Milel ve’n-nihal. thk. Abdülaziz Muhammed el-Vekil. 3 Cilt. Kahire: Müessesetü’l-Halebî, 1387/1968.
Taftazânî, Sa’düddîn Ömer. Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi -Şerhu’l-Akâid-. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 9. Basım, 2017.
Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâf-u ıstılâhâtı’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Ali Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
Türker, Ömer. “İlâhî Fiillerin Nedenliliği Sorunu: Gazzâlî’nin Meseleye Yaklaşımı ve Katkısı”. İslâm Araştırmaları Dergisi 17 (2007), 1-24.
Watt, W. Montgomery. İslamın İlk Dönemlerinde Hür İrade ve Kader. çev. Arif Aytekin. İstanbul: Bereket Yayınları, 2011.
Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. Mâtürîdî ve Nesefî’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı. İstanbul: MEB Yayınları, 1992.
Yeprem. Mustafa Saim. İrade Hürriyeti ve İmam Mâturîdî. Ankara: TDV Yayınları, 2016.