Zazakî De Derb Û Taybetmendîyê Derbî

Dil birimlerinin dilin kullanım alanı içerisinde önemi büyüktür. Dil birimleri iki düzeyden meydana gelir. Bunlardan birincisi segmental düzeydir. Segmental düzeyde (parçasal düzey) dil, parçalara ayrılarak analiz edilir. Bu düzeyde dil; vokal, konsonant, allofon, allomorf, morfem gibi parçalar üzerinde tetkik edilir. Segmental düzeyin elemanları çoğunlukla fizyolojik özellikleri ifade ederler ama anlam oluşturucu değildirler. Bu fizyolojik özellikler de insanlarda aynı şekillerde meydana gelirler. Suprasegmental düzeyde (parçalar üstü) ise segmental düzeye göre daha çok eleman vardır. Bu düzeyde dilde var olan vurgu, ton, tını, ritim, melodi, hız ve hece gibi özellikler analiz edilir. Bu düzeyde sözcüklerin anlamları ortaya çıkar. Dilde var olan parçalar yan yana gelerek yeni anlamlar meydana getirir. Bu anlamlar konuşmacının dili parçalara göre ayırmasına göre de değişir. Segmental düzey optimum şartlarda, herkeste (eksik veya fazla) aynı şekilde meydana gelir. Ama suprasegmental düzey herkeste aynı şekilde meydana gelmez. Bu düzeyin elemanları konuşmacı ve konuşmacının özeliklerine, dinleyicinin özellikleri, ortam vb. özelliklere göre değişirler. Her özellik dilin rengini meydana getirir. Bu çalışmada suprasegmental düzeyin dil birimlerinden vurgu izah edilmiştir. Vurgu, konuşma dilinde çok önemlidir, çünkü cümlenin manası vurguya göre şekillenir. Bu çalışmada amacımız, Zazacada vurgu ve vurgunun özelliklerini örneklerle izah etmektir. Yazılı dilde yazar, noktalama işaretleri gibi özelliklerle meramını anlatabilir. Ama konuşma dilinde konuşmacı vurguyu iyi ayarlaması gerekir ki konuşmacını mesajı eksiksiz bir şekilde dinleyiciye ulaşsın. Bu çalışma yazılı dille sınırlıdır. Yazılı dilden kastımız, Zazaca standart dildir. Çünkü konuşma dilinde vurgu bölgeler göre değişebilir. Bilindiği kadarıyla “Zazaca Sözcüklerde Vurgu” üzerine müstakil bir çalışma yapılmamıştır. Bu çalışmada diğer dillerde yapılmış olan çalışmalardan istifade edilmiş ve bu bilgiler Zazacaya uyarlanmıştır. Aynı şekilde örnekler içinse Zazaca yazılmış olan eserlerden faydalanılmıştır. Kitaplarda bazı izahatlar için örnek vardır ama bazı izahatlar için örnek bulmak mümkün değildir. Bu çalışmada, bu konuda kullanılmak üzere bazı kavramlar önerilmiştir. Çünkü bu alan çok bakirdir ve önerilen kavramlarda dilbilim ölçütlerine göre türetilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Zazaca, Dilbilim, Fonoloji, Suprasegmental Düzey

PDF

___

Adabeyi, F. (2005). Estanekanê Sêwregi Ra, İstanbul: Vate. Banguoğlu, T. (2011). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu. Baran, B. (2012). Rêzimana Kurmancî, Diyarbakır: Belkî. Beytaş, A. (2012). Şaîsmayîl Estanikanê Gimgimî Ra, İstanbul: Vate. Bussman, H. (1998). Routledge Dictionary of Language and Linguistics, New York: Routledge. Canşad, M. (2013). Hesê Mişî, Dîyarbekir: Roşna. Crystal, D. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics, Oxford: Blackwell. Çağlayan, H. (2015). Pêt Ve Pelge Ra, İstanbul: Fam. Çem, M. (2003). Türkçe Açıklamalı Kırmancca (Zazaca) Gramer, İstanbul: Deng. Çem, M. (2007). Gula Çemê Pêrre, İstanbul: Vate. Çîçek, A. A. (2012). Sayê Marû Estanikanê Xinis û Tekmanî ra, İstanbul: Vate. Çiya, S. (2001). Her Çi Beno Sanıke, İstanbul: Tiji Demirci, K. (2014). Türkoloji İçin Dilbilim, Konular Kavramlar Teoriler. Ankara: Anı. Dêrsim, H. D. (2014). Deyndar, İstanbul: Vate. Eker, S. (2015). Çağdaş Türk Dili, Ankara: Grafiker. Ersoz, O. F. (2013). Kekû, Dîyarbekir: Roşna. Espar, J. Î. (2004). Beyi Se Bena?, İstanbul: Vate. Espar, J. Î. (2008). Dilopê Zerrî, İstanbul: Vate. Grûba Xebate ya Vateyî (2009). Ferhengê Kirmanckî -Tirkî, İstanbul: Vate. Grûba Xebate ya Vateyî (2013). Ferheng/Sözlük Türkçe-Kırmancca/Kirmanckî-Tirkî, İstanbul: Vate. Grûba Xebate ya Vateyî (2019). Sözlük Türkçe-Kırmancca (Zazaca), Ferhengê Tirkî-Kirmanckî, İstanbul: Vate. Grûba Xebate ya Vateyî. (2005).Rastnuştişê Kırmanckî (Zazakî), İstanbul: Vate. Gunduz, D. (2010). Soro, İstanbul: Vate. Guntaş Aldatmaz, N. (2013). Sanikanê Mamekîye Ra, Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi. Hengirmen, M. (2009). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Engin. Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu. Karaağaç, G. (2018). Türkçenin Ses Bilgisi, İstanbul: Kesit. Karasu, D. (2012). Dınya d’ yo Darê Ma Rêncber Ezîz, İstanbul: Vate. Kaya, A. (2018). Estanikê Bongilanî, İstanbul: Vate. Kerimoğlu, C. (2016). Genel Dilbilime Giriş. Ankara: Pegem Akademi. Kırkan, A. (2019). Zazacanın Fonetik Açıdan İncelenmesi; Kuzey, Güney ve Merkez Zazacasının Karşılaştırılması, Basılmamış Doktora Tezi, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kirkan, A. (2018). Bîyîşa Pêxemberî ya Osman Esad Efendî û Despêkê Edebîyatê Klasîk Yê Kirmanckî, İstanbul: Vate. Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu. Kurij, S. (2014). Arwûn û Lûy Sonikî Çoligî, İstanbul: Nûbihar. Lezgîn, R. (2005). Dêsan de Sûretê Ma Nimite, İstanbul: Vate. Lezgîn, R. (2017). Ferhengê Îdyomanê Kirdkî (Kirmanckî), Dîyarbekir: Weşanxaneyê Roşna. Licokic, M. (2007). Sanikan û Deyîranê Licê Ra, İstanbul: Vate. Malmîsanij (2000). Folklorê Ma Ra Çend Nimûney, İstanbul: Berdan Matbaacılık. Malmîsanij, M. (2012). Ji Bo Rastnivîsînê Ferhenga Kurdî (Kurmancî)-Tirkî. İstanbul: Rûpel. Saint Exupéry, A. (2017). Şazadeo Qıckek, Çarnayış: Mesut Asmên Keskin, İstanbul: Dersim. Tan, S. (2011). Rêziman û Rastnivîsa Zaravayê Kurmancî, İstanbul: Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê. Vardar, B. (Ed.). (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual.