Yeni Toplumsal Hareketlerin Yeni Aktörleri: 90’li Yıllar Türkiye’sinde Başörtülü Öğrencilerin Mücadelesi

Bu çalışma, 1990’lı yıllarda Türkiye’de örgütlenen en önemli aktivizmlerden biri olan “başörtüsü eylemleri”ni ele almaktadır. Bu eylemler, 1998 yılında İstanbul Üniversitesi Beyazıt Kampüsü’nde gerçekleştirilmiştir. Başörtüsü ile eğitimine devam edebilmek için başörtülü öğrencilerin başlattığı, erkek öğrencilerin ve dışarıdan kesimlerin de desteklemesi ile büyüyen eylemler, toplumsal hareketler literatüründe önemli bir yer işgal etmektedir. Toplumsal kutuplaşmanın yoğun olarak yaşandığı 90’lı yıllarda, toplumda Laik ve İslamcı kesimler arasında bir bölünme yaşanmıştır. Bu süreçte, siyasal hayatın en önemli tartışmalarından biri kamusal alanda türban tartışmasıdır. İslami sağ siyasetin önünü kesmek amacıyla örgütlenen 28 Şubat darbesi sonrasında birçok üniversitede başörtüsü yasağı uygulanmaya başlanmıştır. Öğrenciler, 28 Şubat darbesinin hak ihlallerinden en fazla zarar gören gruplardan birini oluşturmaktadır. Yasakları uygulayan üniversitelerden olan İstanbul Üniversitesi’nde kurulan ikna odalarında, psikolojik baskı yöntemleri ile öğrenciler başlarını açmaya zorlanmışlardır. İkna odaları ile öğrencilere uygulanan baskı sonucunda, yasaklara karşı çıkan öğrenciler durumu protesto etmeye karar vermişlerdir. Öğrencilerin protestosu çalışmada, yeni toplumsal hareketler paradigması içinde değerlendirilmektedir. Farklı kimliklere sahip bireylerin kimliklerinin ifadesine dayanan toplumsal hareketler, bu yeni paradigma içerisinde yer alır. Başörtülü öğrenciler, öğrenci kimliği ve dini temelli İslami kimliği birlikte temsil eden bir kesim olarak kimliklerinden ödün vermeden eğitimlerine devam etmek istemektedirler. Bu bağlamda, öğrencilerin protesto eylemlerinde kimlik vurgusu önem kazanmaktadır. Bir diğer açıdan, yeni hareketler eylemlerde genellikle şiddet içermeyen formları kullanırlar. Başörtüsü eylemleri, oturma eylemi şeklinde başlamış ve sürdürülmüş; son olarak daha fazla insanı içine katmak amacıyla insan zinciri eylemine dönüşmüştür. Sivil itaatsizliğin formları olarak oturma ve zincir eylemleri, öğrencilerin hak talebinin şiddeti dışlayarak meşruiyet kazanmasına neden olmaktadır. Çalışmada, yeni siyasal aktörler olarak başörtülü öğrencilerin protestosu toplumsal hareketler literatüründen hareketle değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Kimlik, Oturma Eylemi, İnsan Zinciri, İkna Odaları, Başörtüsü Eylemleri

PDF

___

Ahmad, F. (2006). Bir Kimlik Peşinde Türkiye (S. C. Karadeli, Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Akdoğan, Y. (1999). İslamcılık Bağlamında Türkiye’de Siyasal İslam’ın Gelişimi ve Refah Partisi 1980-1998. Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
Akın, R. (2000). Türk Siyasal Tarihi 1908-2000. İstanbul: XII Levha Yayınları.
Aksoy, M. (2005). Başörtüsü-Türban: Batılılaşma-Modernleşme, Laiklik ve Örtünme. İstanbul: Kitap Yayınevi.
Akşin, S. (2007). Kısa Türkiye Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Aljazeera Türk. (2013). Türkiye’de Başörtüsü Yasağı. Nasıl Başladı, Nasıl Çözüldü?. 31 Ağustos 2020 tarihinde http://www.aljazeera.com.tr/dosya/turkiyede-basortusu-yasagi-nasil-basladi-nasil-cozuldu adresinden erişildi.
Althusser, L. (2000). İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları (Y. Alp & M. Özışık, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
Anbarlı, Ş. (2006). Baskıya Karşı Direnme Hakkı ve Sivil İtaatsizlik (Türkiye Örneği). Yayımlanmamış doktora tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
Anbarlı, Ş. (2007). Baskıya Karşı Direnme Biçimi Olarak Sivil İtaatsizlik ve Meşruluğu Sorunu. Yönetim Bilimleri Dergisi, 5(2), 71-98. Arat, Y. (2011). Çekişme ve İşbirliği: Türkiye’de Kadınların Güçlenme Mücadeleleri. Reşat Kasaba (Ed.), Türkiye Tarihi 1839-2010, Modern Dünyada Türkiye içinde (s.415-451). İstanbul: Kitap Yayınevi.
Arslan, A. G. (2019). Türkiye’de Politik Nesne Olarak Kadın: 28 Şubat Örneği. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İnönü Üniversitesi, Malatya.
Atabek, N. (1999). Susurluk Skandalı Sonrası Temiz Toplum Talebiyle Ortaya Konan Sivil İtaatsizlik Eylemlerinin Türk Basınında Görünümü. Kurgu Dergisi, 16, 111-135.
Atılgan, G. (2015). Sanayi Kapitalizminin Şafağında. Gökhan Atılgan, Cenk Saraçoğlu & Ateş Uslu (Ed.), Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Siyasal Hayat içinde (s. 521-651). İstanbul: Yordam Kitap.
Aygün, T. (2006). Efendiliğin Reddi. Sivil İtaatsizlik ve Doğrudan Eylem. İstanbul: Versus Kitap.
Aytepe, F. (2015). Türkiye’de İslamcı Kadın Hareketinin Tarihsel Dönüşümü, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.
Bayraktar, N & Kemal, H.H. (2011). Şulebaşın Mucidi Davasını Anlattı. 25 Ağustos 2020 tarihinde https://www.sabah.com.tr/galeri/turkiye/sulebasin_mucidi_davasini_anlatti/17 adresinden erişildi.
Benli, F. (2008). Örtünemeyen Sorun Başörtüsü: Temel Boyutları ile Türkiye’de Başörtüsü Yasağı Sorunu. Neslihan Akbulut (Ed.), Hukuki ve Siyasal Boyutlarıyla Türkiye’de Başörtülü Kadınlara Yönelik Ayrımcılık Sorunu içinde (s.131-197). İstanbul: AKDER Yayınları.
Benli, F. (2011). 1964-2011 Türkiye'de ve Dünyada Başörtüsü Yasağı Kronolojisi. İstanbul: Mazlumder Yayınları.
BİA Haber Merkezi. (2008). 1968’de Başörtüsü, İlk Fakülte İşgali, 80’lerde ‘’Türban’’ ve Kenan Evren. 9 Ağustos 2020 tarihinde http://bianet.org/bianet/bianet/107522-1968-de-basortusu-ilk-fakulte-isgali-80-lerde-turban-ve-kenan-evren adresinden erişildi.
Börklüoğlu, L. (2019). Tanzimat’tan Günümüze Türk Siyasal Hayatı. Bursa: Dora Yayınları.
Can Saka, Y. & Altınöz, G. B. (2011). Dünü Bugünü Yarınıyla Başörtüsü Meselesi. Ankara: ARGE Analiz.
Castells, M. (2004). Enformasyon Çağı: Ekonomi, Toplum ve Kültür. İkinci Cilt: Kimliğin Gücü (E. Kılıç, Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Cindoğlu, D. (2010). Başörtüsü Yasağı ve Ayrımcılık: Uzman Meslek Sahibi Başörtülü Kadınlar. İstanbul: TESEV Yayınları.
Cizreli, B. (2015). Türkiye’de Çağdaşlaşma Ekseninde Başörtüsü: Sorunlar ve Kazanımlar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Ankara.
Coşar, Y. (Ed.) (2014). Kamu Vicdanına Çağrı Sivil İtaatsizlik. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Coşkun, M. K. (2006). Süreklilik ve Kopuş Teorileri Bağlamında Türkiye’de Toplumsal Hareketler. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 61 (1), 67-101.
Coşkun, M. K. (2007). Demokrasi Teorileri ve Toplumsal Hareketler. Ankara: Dipnot Yayınları.
Çağatay, S. (2008). Kemalizm ya da Kadınlık: Çağdaş Kadının Başörtüsüyle İmtihanı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Bilgi Üniversitesi, İstanbul.
Çaha, Ö. (1996). Sivil Kadın, Türkiye’de Sivil Toplum ve Kadın. Ankara: Vadi Yayınları.
Çaha, Ö. (2010). İslami Kadın Hareketi: Özel Alan Yaşamından Kamusal Alana Müslüman Kadın. 9 Ağustos 2020 tarihinde http://www.hazardernegi.org/islami-kadin-hareketi-ozel-yasam-alanindan-kamusal-alana-musluman-kadin/ adresinden erişildi.
Çakır Demir, K. (Yönetmen), ve Aydın Ataş, F. (Yapımcı). İkna Odaları Belgeseli (2015). 9 Ağustos 2020 tarihinde https://www.youtube.com/watch?v=mv7IITxdItQ adresinden erişildi.
Çavdar, T. (2000). Türkiye’nin Demokrasi Tarihi 1950-1995. Ankara: İmge Yayınevi.
Çetinkaya, D. (Ed.) (2008). Toplumsal Hareketler. Tarih, Teori ve Deneyim. İstanbul: İletişim Yayınları.
Çilengir, S. (2011). Düşünce ve Pratiklerin Uluslararası Dolaşımı: 1968-1970 Yılları Arasında Türkiye’de Üniversite İşgalleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
Demir, A & Şenses Kurukız, H. (2019). Hayatı Mücadele ile Geçen İsim: Şule Yüksel Şenler. 31 Ağustos 2020 tarihinde https://www.aa.com.tr/tr/portre/hayati-mucadeleyle-gecen-isim-sule-yuksel-senler-/1567355 adresinden erişildi. Dworkin, R. (2014). Sivil İtaatsizliğin Etiği ve Pragmatiği. (Y. Coşar, Çev.). Yakup Coşar (Ed.), Kamu Vicdanına Çağrı Sivil İtaatsizlik içinde (s. 144-164). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Gökırmak, M. (2012). Siyasal Yabancılaşma ve Yeni Toplumsal Hareketler. Ali Yaşar Sarıbay (Ed.), Siyaset Sosyolojisi içinde (s. 162-184). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Göktuna Yaylacı, F. (2011). Yeni Toplumsal Hareketler. Bilhan Kartal & Belkıs Kümbetoğlu (Ed.), Yeni Toplumsal Hareketler içinde (s. 60-81). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Göle, N. (2014). Modern Mahrem. Medeniyet ve Örtünme. İstanbul: Metis Yayınları.
Gönen, Y. (2011). İnsan Haklarının Korunma Yöntemi Olarak Sivil İtaatsizlik. Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Dergisi, 116, 1-26.
Gürel, B. (2018). Siyaset Bilimi: Kavramlar, İdeolojiler, Disiplinler Arası İlişkiler. Gökhan Atılgan ve E. Atilla Aytekin (Ed.), İslamcılık içinde (s. 437-455). İstanbul: Yordam Kitap.
Habermas, J. (2014). Sivil İtaatsizlik: Demokratik Hukuk Devletinin Denektaşı. Almanya’da Otoriter Legalizm Karşıtlığı. (Y. Coşar, Çev.). Yakup Coşar (Ed.), Kamu Vicdanına Çağrı Sivil İtaatsizlik içinde (s. 122-142). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Hira, İ. (2016). Yeni Toplumsal Hareketler, Politik Öncelikten Kimlik Vurgusuna. Bilgi Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi, 11(1), 143-156.
Hürriyet. (1998). Üniversitede Başörtüsü ve Sakal Eylemi. 27 Ağustos 2020 tarihinde https://www.hurriyet.com.tr/gundem/universitede-basortu-ve-sakal-eylemi-39007687 adresinden erişildi.
İnce, E. (2014). ‘’Başörtüsüne Özgürlük için El ele’’ Zincirlerinden Bugüne. 9 Ağustos 2020 tarihinde http://bianet.org/bianet/kadin/161062-basortusune-ozgurluk-icin-elele-zincirlerinden-bugune adresinden erişildi.
İşıker, D. (2011). Bir Zorunluluk Alanı Olarak İçerisi ve Dışarısı ’28 Şubat ve Başörtülü Kadınlar: Bir Zihinsel ve Ruhsal Dönüşümün Anlatıl(a)mamış Hikâyesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Bilgi Üniversitesi, İstanbul.
Jasper, J. (2014). Protesto: Toplumsal Hareketlere Kültürel Bir Giriş (A. Önal Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Karakaş, M. (2011). Değişim Sosyolojisi: Dünyada ve Türkiye’de Toplumsal Değişme. Ertan Eğribel & Ufuk Özcan (Ed.), Türkiye’de Toplumsal Değişmenin Belirleyici Öğeleri: Etnik ve Dinsel Kimlikler içinde (s. 251-271). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Kaya, C. İ. (2019). Türkiye’de Kadınların Başörtüsü Mücadelesinden, Başörtüsüyle Mücadelesine Görünür Olma Çabası ve Pratikleri. International Journal of Social and Humanities Sciences, 3(2), 61-84.
Kentel, F. (2011). Modernite, Gündelik Hayat ve Yeni Sosyal Hareketler. Altüst Dergisi, 11, 1-17.
Keyman, F. (2007). Türkiye’de Kimlik Sorunları ve Demokratikleşme. Doğu Batı Düşünce Dergisi, 41, 217-230.
King, M. L. (2014). Birmingham Cezaevinden Mektup. (Y. Coşar, Çev.). Yakup Coşar (Ed.), Kamu Vicdanına Çağrı Sivil İtaatsizlik içinde (s. 195-216). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Kongar, E. (2000). 21. Yüzyılda Türkiye. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları.
Kubilay, Ç. (2009). İslamcı Söylemde Kamusal Alan Tasavvuru: Devletle Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddi. Alternatif Politika, 3(1), s. 325-362.
Kurtarıcı, T. (2004). Öğrencilik, Kimlik ve Kamusallık. Meral Özbek (Ed.), Kamusal Alan içinde (s. 579-589). İstanbul, Hil Yayınları.
Melucci, A. (1999). Çağdaş Hareketlerin Sembolik Meydan Okuması. Kenan Çayır (Ed.), Yeni Sosyal Hareketler içinde (s. 81-104). İstanbul: Kaknüs Yayınları.
Morgan, I. (2012). The New Movement. I. Morgan & P. Davies (Ed.), From Sit-Ins to SNCC: The Student Civil Rights Movement in the 1960s içinde (s. 1-22). Florida: Florida University Press.
Oda Tv. (2020). O gün Grup Yorum Şarkıları Söyleyen Türbanlılar Bugün Nerede. 27 Ağustos 2020 tarihinde https://odatv4.com/o-gun-grup-yorum-sarkilari-soyleyen-turbanlilar-bugun-nerede-06022037.html adresinden erişildi.
Offe, K. (1999). Yeni Sosyal Hareketler: Kurumsal Politikanın Sınırlarının Zorlanması. Kenan Çayır (Ed.), Yeni Sosyal Hareketler içinde (s. 53-81). İstanbul: Kaknüs Yayınları.
Özdalga, E. (2008). Modern Türkiye’de Başörtüsü Sorunu (İ. Kapaklıkaya, Çev.). İstanbul: Ufuk Kitapları.
Özdemir, E. (2018). Kimlik. Gökhan Atılgan & E. Atilla Aytekin (Ed.), Siyaset Bilimi içinde (s. 201-215). İstanbul: Yordam Kitap.
Özen, H. (2015). Meydan Hareketleri ve Eski ve Yeni Toplumsal Hareketler. Mülkiye Dergisi, 39(2), 11-40.
Özipek, B. B. (2005). 28 Şubat ve İslamcılar. Tanıl Bora & Murat Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce-Cilt 6, İslamcılık içinde (s. 640-651). İstanbul: İletişim Yayınları.
Özipek, B. B. (2008). Örtünemeyen Sorun Başörtüsü: Temel Boyutları ile Türkiye’de Başörtüsü Yasağı Sorunu. Neslihan Akbulut (Ed.), İnsan Hakları ve İhlaller Ekseninde Bir Örnek: Türkiye’de Başörtüsü Yasağı Sorunu içinde (s.13-23). İstanbul: AKDER Yayınları.
Sanlı, L. (Ed.) (2003). Toplumsal Hareketler Konuşuyor. İstanbul: Alan Yayıncılık.
Saraçoğlu, C. (2015). 1980-2002 Tank Paletiyle Neo Liberalizm. Gökhan Atılgan, Cenk Saraçoğlu & Ateş Uslu (Ed.), Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Siyasal Hayat içinde (s. 753-877). İstanbul: Yordam Kitap.
Şahin, R. (2019). Biyoiktidar ve Mahremiyet. 1980’ler Sonrası Türkiye’sinde Kamusal Alanda Başörtüsü Sorunu. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
Şimşek, S. (2004). New Social Movements in Turkey Since 1980. Turkish Studies, 5(2), 111-139.
Tahaoğlu, Ç. (2013). Başörtüsünün 90 Yılı. 9 Ağustos 2020 tarihinde http://bianet.org/bianet/print/150496-basortusunun-90-yili adresinden erişildi.
Tanör, B., Boratav, K. & Akşin, S. (2000). Türkiye Tarihi 5. Bugünkü Türkiye 1980-1995. İstanbul: Cem Yayınları.
Thoreau, H. (2013). Sivil İtaatsizlik (M. Olçum, Çev.). İstanbul: Kafe kültür Yayıncılık.
Tilly, C. (2005). Introduction to Part II: Invention, Diffusion and Transformation of the Social Movement Repertoire. European Review of History, 12(2), 307-320.
Topal Demiroğlu, E. (2014). Yeni Toplumsal Hareketler: Bir Literatür Taraması. Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, 2(1), 133-144.
Touraine, A. (1998). Alain Touraine ile Söyleşi (N. Ökten, Çev.). Cogito, 14, 253-266.
Türköne, M. (2007). Türkiye’nin Örtülü Gerçeği: Başörtüsü Yasağı Alan Araştırması. Bir İktidar Pratiği Olarak ‘Başörtüsü Yasağı’ içinde (s. 107-111). 9 Ağustos 2020 tarihinde http://www.hazardernegi.org/turkiyenin-ortulu-gercegi/ adresinden erişildi.
Uysal, A. (2016). İsyan Şiddet Yas. 90’lar Türkiye’sine Bakmak. Ankara: Dipnot Yayınları.
Uysal, A. (2017). Otoriter Sistemlerde Protesto ve Eylem Repertuarı, Toplantı ve Gösteri Hakkı İzleme Raporu 2017, 58-64.
Uysal, A. (2020). Ayşen Uysal ile Başka Siyaset: İnsan Zinciri Eylemleri. 28 Ağustos 2020 tarihinde https://medyascope.tv/2020/08/18/aysen-uysal-ile-baska-siyaset-6-insan-zinciri-eylemleri/ adresinden erişildi.
Uzuner, M. G. & Ayhan, B. (2016). Post Yapısalcılık: Sonun Başlangıcı (mı?). Feride Acar ve Hasan Faruk Uslu (Ed.), Siyaset Sosyolojisi içinde (s. 189-231). Ankara: Dipnot Yayınları.
Uzuner, M. G. (2016). Batı Marksizm’i: Üstyapının Sahne Alışı. Feride Acar ve Hasan Faruk Uslu (Ed.), Siyaset Sosyolojisi içinde (s. 95-142). Ankara: Dipnot Yayınları.
Ülke TV. (2016). 28 Şubat Hatırlatması Özgürlük Zinciri- 28 Şubat 2016. 9 Ağustos 2020 tarihinde https://www.youtube.com/watch?v=BP1yv_7Nrik adresinden erişildi.
Ünal, B. (2013). ‘’Duran Adam’’ Başörtüsü İçin de Eylem Yapmış. 27 Ağustos 2020 tarihinde https://www.milliyet.com.tr/gundem/duran-adam-basortusu-icin-de-eylem-yapmis-1725255 adresinden erişildi.
White, J. (2011). Türkiye Tarihi 1839-2010, Modern Dünyada Türkiye, Reşat Kasaba (Ed.), Çağdaş Türkiye’de İslam ve Siyaset içinde (s. 379-407). İstanbul: Kitap Yayınevi.
Yağcı, A. (2008). Kemalist Söylemde Türban: Bir Milli Kimlik Meselesi. 10 Haziran 2020 tarihinde https://www.birikimdergisi.com/guncel/234/kemalist-soylemde-turban-bir-milli-kimlik-meselesi adresinden erişildi.
Yılmaz, N. (2011). Hatice Babacan Olayına Bizzat Şahit Olmuştuk. 9 Ağustos 2020 tarihinde https://www.yeniasya.com.tr/necati-yilmaz/hatice-babacan-olayina-bizzat-sahit-olmustuk_203580 adresinden erişildi.
Yılmaz, Z. (2005). 28 Şubat Sonrası İslamcı Kadınlar. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
Zürcher, E. J. (2000). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi (Y. Gönen, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.