Terbiye ve Mahalle/Sıbyan Mektepleri

İnsan iki yetisi sayesinde 'düşünen' ve 'eyleyen' vasıflarını kazanır: "kuvve-i âkile" (düşünme yetisi) ve "kuvve-i âmile" (eyleme yetisi). Bu iki temel yeti, elbette insanın özü itibariyle "hayvan-ı nâtık" (düşünen/konuşan canlı) olmasıyla alâkalıdır. İnsan 'hayvan' (hayat sahibi/canlı) olduğu için eyleyebilir, 'âmil'dir; 'nâtık' olduğu için de düşünebilir, 'âkil'dir. Bütün bilimleri ihtiva etmesi bakımından klasik felsefe'nin 'nazarî' (teorik) ve 'amelî' (pratik) olarak ikiye ayrılmasının asıl sebebi de budur. Çünkü insan'ın bilmek istediği konular ya onun eylemlerinin ürünüdür ya da değildir. 1) Bir olgu veya nesne insanın eylemleri aracılığıyla varolmuşsa, insan eylemleriyle alâkalıysa, o olgu ve nesneler "hikmet-i ameliye"nin (pratik felsefenin) konusunu teşkil ederler. Meselâ Hukuk, İktisad, Siyaset, Ahlâk bilimleri ve bu bilimlerin dalları, insanın 'eyleyen' niteliği olmasaydı, bir bilme tarzı olarak varolamazlardı. Kabaca söylenildikde, insan yönettiği ve yönetildiği için Siyaset, muamelâtta bulunduğu için İktisad, eylemlerinden haklar doğduğu için Hukuk, bütün bu davranışları iyi veya kötü olabileceği için Ahlâk bilimleri vardır. Tarih ve Edebiyat dahi insanın yapıp etmelerinin bilgisinden ibaret değil midir? 2) Bir olgu veya nesne insanın eylemleri aracılığıyla varolmamışsa, yani insan eylemlerinden bağımsızsa, bu tür olgu ve nesneler "hikmet-i nazariye"nin (teorik felsefenin) konusunu teşkil ederler. Meselâ Mantık, Fizik (Kimya, Botanik, Zooloji, Tıb, Psikoloji), Matematik (Aritmetik, Geometri, Astronomi, Müzik) ve Metafizik bilimleri ve dalları da böyledir; zira bu bilimlerin konuları insanın eylemleriyle varolmamıştır. İnsan kendisini hem doğanın, hem de kendisinin karşısında hazır bulur; tabiatıyla bilmek ve açıklamak ister. Bu nedenle doğa ve insanın özü, ister istemez seyr'in, temaşa'nın, nazar'ın önüne düşer.

___

  • Bu yazı, ilk kez 17-18 Eylül 2005 tarihlerinde Yeni Şafak gazetesinde iki parça olarak yayınlanmıştır
  • Dücane Cündioğlu, "Terbiye ve Mahalle/Sıbyan Mektepleri", Muhafazakar Düşünce, Yıl: 2, Sayı: 6, 2005.