17. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda ‘Bağnazlığın Zaferi’ Efsanesi

Özet Halil İnalcık’ın Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1973) eserinden bu yana, tarihçiler arasında 1600’lerden sonra, büyük oranda tutucu Kadızâdelilerin yükselişinin bir etkisi olarak Osmanlı ulemasının akli ilimlere olan merakının kaybolduğu görüşü kabul edilmiştir. Bu makalede, 17. yüzyıl Osmanlı uleması arasında akli ilimlere olan ilgide aslında düşüş olmadığını savunmaktayım. Bilakis mantık, diyalektik, felsefe ve kelâma olan ilgi yükselişte gibi görünmektedir. Safevi İran’dan kaçan Sünni Fars, Azeri ve Kürt âlimler kendileriyle birlikte akli ilimlerdeki yeni ilmi çalışmalarını getirmiş ve başarılı öğreticiler olarak ün kazanmışlardır. Ayrıca akli ilimler üzerindeki çalışmaların okutulduğu ve öğretildiği Osmanlı medreselerinin sayısının, 17. yüzyılda önemli ölçüde yükseldiği görünmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Kadızâdeli, Saçaklızâde, Birgivî, Mantık, Felsefe, Diyalektik, Osmanlı İmparatorluğu

The Myth of "The Triumph of Fanaticism" in the Seventeenth-Century Ottoman Empire

Since Halil Inalcik's classic The Ottoman Empire: The Classical Age (1973), the received view amongst historians has been that Ottoman scholars lost interest in the rational sciences after around 1600, largely as an effect of the rise of the puritanical Kadizadeli movement. In the present article, I argue that there was in fact no decline of interest in the rational sciences amongst seventeenth century Ottoman scholars. On the contrary, interest in logic, dialectic, philosophy and rational theology seems to have been on the rise. Sunni Persian, Azeri and Kurdish scholars fleeing Safavid Iran brought with them new scholarly works in the rational sciences and gained a reputation as accomplished teachers. The number of Ottoman colleges in which works on the rational sciences were studied and taught also seems to have risen dramatically in the course of the 17th century.

Keywords:

Kadızadeli Saçaklızade, Birgivi, Logic, Philosophy, Dialectic, Ottoman Empire, 17th century,

PDF

___

Suveydî, Abdullah. al-Nafha al-miskiyya fi al-rihla al-makkiyya. El Yazması: British Library: Add. 18518, kağıt numara sırası. 5r.
al-Tabbâh, Muhammad Râgıb. İʿlâmü’n-nübelâʾ bi-târîḫi Ḥalebe’ş-şehbâʾ. Halep: al-Matbaa el-İlmiyye, 1923-6, 6.
Atâî, Nev‘îzâde. “Hadâiku’l-Hakâik”. Şeḳâʾiḳu’n-Nuʿmâniyye ve Zeyilleri içinde. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989, 2.
Bâkır, Mîrzâ Muhammed. Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât. Qum, 1391/1971-2, c. 3.
Bosnavî, Allâmek Mehmed. Şerhu’ş-Şemsiyye. Süleymaniye Ktp., Laleli 2658 & Laleli 2661.
Brockelmann, C. Geschichte der Arabischen litteratur. Leiden, 1937-49. ek 2.
Çandarlı, Kara Halil. Hâşiye alâ Hâşiyeti’l-Lârî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1271/1855.
Çandarlı, Kara Halil. Ḥâşiye ʿalâ şerh el-Fenârî. Istanbul: Matbaa-i Âmire, 1279/1862-3.
Çelebi, Kâtib. Keşfuz-Zunûn. İstanbul: Ma’arif Matbaası, 1941-3, c. 1.
Efendi, Abdünnâfi İffet. Fenn-i Mantık: Mizân-ı Şerh-i Mütercim-i Burhân. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1295/1878; 1297/1879-80.
Efendi, Şeyhî Mehmed. “Vekâyiu’l-Fuzalâ”, Şeḳâʾiḳu’n-Nuʿmâniyye ve Zeyilleri içinde, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989, c. 3.
el-Amidî, Abdulvehhâb. Şerh el-velediyye. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1261/1845; Matbaa-i Âmire 1274/1857-8; Matbaa-i Âmire 1288/1871; Yusuf Ziya Matbaası 1325/1907-8; Kahire: al-Matbaa al-Azhariyya, 1331/1912-3.
el-Ayyashi, Abdullah. al-Rihla aI-'Ayyashiyya. Rabat: Dar el-Maghrib, 1977.
el-Muhibbî, Muhammed Emin. Ḫulâṣatü’l-es̱er fî aʿyâni’l-ḳarni’l-ḥâdî ʿaşer, Kahire: el-Matbaa el-Vehbiyye, 1284/1867-8, 3.
el-Rouayheb, Khaled. “Opening the Gate of Verification: The Forgotten Arabic-Islamic Florescence of the Seventeenth Century." in: International Journal of Middle East Studies 38 (2006): 263-281.
Gelenbevî, Ismail. Ḥâşiye ʿalâ ḥâşiyat al-Lâri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1270/1853-4.
Gelenbevî, İsmâil. Ḥâşiye ʿalâ Ḥâşiyeti’l Mîr Ebu’l-Feth ala’l- Şerḥi’l-Âdâb al-Adudiyya. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1234/1818-9.
Gelenbevî, İsmâil. Şerḥu Îsâġūcî. İstanbul: Şirket-i Sehafiyye-yi Osmaniyye, 1306/1888-9.
Gutas, Dimitri. Greek Thought, Arabic Culture. London: Routledge, 1998.
Hasanpaşazâde, Mehmed Saîd. Fath al-wahhab 'ala risalat al-adab. İstanbul: Matbaa-i Âmire 1263/1846-7; Matbaa-i Âmire 1274/1877 8; Şirket-i Sehafiyye-yi Osmaniyye 1310/1892-3.
Hitti, P.-Amin, Nabih.-Butrus, Abd al-Malik. Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts in the Princeton University Library. Princeton: Princeton University Press, 1938.
Hodgson, Marshall. The Venture of Islam III. Chicago: Chicago University Press, 1974.
Howard, D. A. "Ottoman Historiography and the Literature of Decline of the Sixteenth and Seventeenth Centuries." Journal of Asian History 22 (1988): 52-77.
İhsanoglu, Ekmeleddin. ve diğr., Osmanlı Astronomi Literatarü Tarihi. İstanbul: IRCICA, 1997, c.1.
İnalcık, Halil. The Ottoman Empire: Classical Age, 1300-1600. London: Weidenfeld&Nicholson, 1973.
Kankirî, Abdullah. Ḥâşiye ʿalâ şerh el-Fenârî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1313/1895- 6.
Karaağaç, Ahmed Rüşdî. Tuhfetu'r-Rüşdî el-Karaağacî fî Şerhi Risâleti Îsâgûcî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1279/1862-3.
Kefevî, Mehmed. Hâşiye alâ Hâşiyeti’l-Lârî. İstanbul: Şirket-i Sehafiyye-yi Osmaniyye, 1309/1891-2.
King, D. A. “Taki al-Din b. Muhammad b. Ma’ruf.” Encylopedia of Islam içinde, 2. Baskı, Leiden: EJ Brill, 1960-2002, c. 10.
Kuspinar, Bilal. İsmail Ankaravi on the Illiminative Philosophy. Kuala Lumpur: International Institute of Islamic Thought and Civilization, 1996. Lewis, G.L. (çev.), Katib Chelebi: The Balance of Truth. London: George Allen Unwin, 1957.
Mach, R. Catalogue of Arabic Manuscripts (Yahuda Section) in the Garrett Collection, Princeton: Princeton University Press, 1977.
Mağnisâvî, Mahmud. Şerḥu Îsâġūcî. İstanbul: Şirket-i Sehafiyye-yi Osmaniyye, 1319/1901-2.
Mostarî, Mustafa. Şerḥu Îsâġūcî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1316/1898.
Mostarî, Mustafa. Şerhu’ş-Şemsiyye. Süleymaniye Ktp., Laleli 2662.
Murâdî, Muhammed Halîl. Silkü’d-dürer fî aʿyâni’l-ḳarni’s̱-s̱ânî ʿaşer. İstanbul-Kahire 1291/1874-5—1301/1883-4 1:5 (Kûrânî), 3:30-38 (Nablusî) ve 4: 9 (Hani).
Reichmuth, S. "Bildungskanon und Bildungreform aus der Sicht eines islamischen Gelehrten der Anatolischen Provinz: Muhammad al-Sajakli (Sacaklızade gest. um 1145/1733) und sein Tartib al-ulum.” R. Arnzen & J. Thielmann (ed.), Words, Texts and Concepts Cruising the Mediterranean Sea, Leuven: Peeters, 2004, 493-522.
Rescher, N.-A.O van der Nat. "The Theory of Modal Syllogistic in Medieval Arabic Philosophy", N. Rescher, Studies in Modality (Oxford: Oxford University Press, 1974), 17-56.
Robinson, Francis. "Ottomans-Safavids-Mughals: Shared Knowledge and Connective Systems." Journal of Islamic Studies 8 (1997): 151-184.
Saçaklızâde, Mehmed. Tertîbü’l-ʿUlûm. ed. Muhammed b. İsmail Seyyid Ahmed, Beyrut: Dar’ul Beşar İslamiyye, 1988.
Sayılı, Aydın. “Ala al-Din al-Mansur’s Poems on the Istanbul Observatory.” Belleten 20 içinde (1956): 429-484.
Sayılı, Aydın. The Observatory in Islam. 2. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
Şevkî, Ahmed. Ḥâşiye ʿalâ şerh el-Fenârî. İstanbul: Matba’at al-Hajj Muharram al-Bosnavî, 1309/1891-2.
Şirvâni, Mehmed Sâdık b. Feyzullah b. Mehmed Emin. Risâle fi kavn el-tasavvurât ve’l-tasdikât nâzâriyye. El yazması: Dar al-Kutub al-Mısriyya [Kahire], 121, Macami.
Tokadî, Ömer Feyzi. Dürrü'n-Nâcî Alâ Metni İsagocî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1302/1884-5.
www.yazmalar.gov.tr. Erişim Tarihi: 2 Temmuz, 2008.
Zilfi, Madeleine. The Ottoman Ulema in the Post-Classical Age 1600-1800. Minneapolis: Bibliotheca Islamica, 1988.