Türk kültüründe ve alevî-bektaşî inancında turna

da ve edebiyatında kendine has, önemli yeri bulunan bir kuştur. Onun halk hikâyeleri ve türkü- lerdeki en belirgin yönü, haberleşmeyi sağlamasıdır. Bektaşî edebiyatında da, başta Hz. Alî olmak üzere ulu kabul edilen kişilerin simgesi haline gelmiştir. Turna, yaklaşık iki bin yıldan beri sıla ile gurbet arasında haberleşmeyi sağlamış, sevilip sayılan, en çok değer verilen kişileri temsil etmiştir. Bu kuş hakkında yapılan belli başlı çalışmalar, daha çok onun kültürümüzdeki yeriyle ilgili tespit mahiyetindedir. Bu çalışmalarda, kanaatimizce iki önemli eksiklik bulunmaktadır. Bunlardan biri, turnanın kökeni üzerinde fazla durulmamış olmasıdır. Halbuki, söz konusu kuşun kökeni ile ilgili bilgiler, bize, “niçin turna” sorusunun cevabını verebilecektir. Özellikle Alevîlik ve Bektaşîlik üzeri- ne yaptığı çalışmalarla tanınan I. Melikoff, turnanın menşeinin eski Uzak Doğu kültürleri olduğu ve Türk kültürüne oradan geçtiği kanaatindedir. Bu, temkinli yaklaşılması gereken bir görüştür. Çünkü, Türk halkının yabancı kültürden gelen bir ögeye bu kadar çok ve önemli anlamlar yüklemesi, izahı pek de kolay olmayan bir durumdur. Zaten, “Gelişme Teorisi”ne göre, insanoğlu, farklı zamanlarda ve mekanlarda birbirinden habersiz olarak benzer veya aynı ürünleri yaratabilir... Dikkatimizi çeken ikinci eksiklik ise, turna ile ilgili malzemenin daha çok -Anadolu merkezli- Oğuz Türklerinden alınmış olmasıdır. Özellikle Oğuzlara uzak ve Müslümanlığı kabul etmemiş Türk boylarındaki turna algısına da yer verilmesi, faydalı olacaktır. Bu çalışmada, turnayla ilgili bilgiler sunulup görüşler tartışılacak; Türk kültüründeki turna algısı tespit edilmeye ve “niçin turna” sorusuna cevap vermemize yardımcı olabilecek bir sonuca ulaşılmaya çalışılacaktır.

PDF

___

Alpaslan, İsmet. Ağrı Efsaneleri. İzmir: Birleşik Matbaacılık, 2010.
Alptekin, Ali Berat. Fırat Havzası Efsaneleri. Antakya: Kültür Ofset Basımevi, 1993.
Atnur, Gülhan. Başkurt ve Tatar Efsaneleri Üzerine Karşılaştırmalı Motif Çalışması. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 2002.
Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford University Press, 1972, “adıg” maddesi.
Hançerlioğlu, Orhan. Dünya İnançları Sözlüğü. 5.Basım. İstanbul: Phoenix Yayınevi, 2010, “ayı” maddesi.
Eren, Hasan., Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara, 1999, “ayı” maddesi.
Bayat, Fuzuli. Türk Mitolojik Sistemi II (Kutsal Dişi-Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler-İyeler ve Demonoloji). 2. Basım. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2012.
Bazancir, Recai. Bingöl Efsaneleri. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) 2010.
Balys, Jonas.. Funk& Wagnalls Standart Dictionary of Folklore, Mythology and Legend. Ed. Maria Leach. New York: Harper&Row, 1984. s.124
Boratav, Pertev Naili. Türk Mitolojisi: Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. Çev. Recep Özbay. Ankara: Bilge Su Yayıncılık, 2012.
Çıblak, Nilgün. İçel Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler). Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) 1995.
Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Anahatları. 4.Basım. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2011. Dıykanbayeva, Aygerim. Kırgız Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metin). İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 2004.
Dönmez Fedakar, Pınar. Karakalpak Efsaneleri (İnceleme-Metinler). İzmir: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 2008.
Duranlı, Muvaffak. Yakut Efsaneleri. İzmir: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 2004.
Dyrenkova, N.P. “Bear Worship Among Turkish Tribes of Siberia”. Proceedings The 23th International Congress of Americanists. Lan- caster, 1930. ss.410-430.
Ekici, Metin. “Türk Sözlü Geleneğinde Anlatıcılar ve Anlatmalar Arasındaki İlişkiye Art Zamanlı (Diyakronik) ve Eş Zamanlı (Senkronik) Bir Bakış”. Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı. İzmir: Kanyılmaz Matbaası, 2005. ss.225-230.
Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giriş. 2.Basım. Çev. Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2009. Ergun, Metin. Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi. II.Cilt. Ankara: TDK, 1997.
Erol, Mehmet. Taşeli Platosu Efsaneleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) 1996.
Görkem, İsmail. Elazığ Efsaneleri (İnceleme-Me- tinler). Elazığ: Manas Yayıncılık, 2006. Janhunen, Juha. “Tracing the Bear Myth in Northeast Asia”. Acta Slavica Japonica. Vo- lume 20, 2003. ss. 1-24.
Korkmaz, Esat. Eski Türk İnançları ve Şamanizm Terimleri Sözlüğü. 2.Basım. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi, 2008. Ivanov, V.V. V.N.Taporov.. Mifı Narodovmira. Tom II. Moskova: Olimp. 2000, ss. 128-130. “medved” maddesi.
Encyclopédie Des Symboles. Ed. Michel Cazenave. Paris: Le Livre De Poche, 1999. ss. 489- 492. “ours” maddesi.
Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar). 1.Cilt. 2.Baskı. Ankara: TTK, 1993. Öger, Adem. Uygur Efsaneleri Üzerinde Bir Araştırma (İnceleme-Metinler). İzmir: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 2012.
Örnek, Sedat Veyis. 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat ve Efsane. 3.Baskı. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1995.
Özen, Kutlu. Sivas Efsaneleri. Sivas: Dilek Ofset Matbaacılık, 2011.
Roux, Jean-Paul. “Hayvanlar: Türk ve Moğol Dinlerinde Öncelikleri. Kavimsel Mitler ve Av Ritleri.” Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü. 1.Cilt. Yön. Yves Bonnefoy. Haz. Levent Yılmaz. Çev. Gönül Yılmaz. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2000. ss. 377-381.
Roux, Jean-Paul. Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. Çev. Aykut Kazancıgil-Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005. Sancak, Nuriye. Mardin Efsaneleri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Halk Bilimi Bilim Dalı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) 2008.
Yıldırım Yağbasan, Kudret. Malatya Efsaneleri. Malatya: Malatya Kitaplığı Yayınları, 2013.