“Toprak başa, baş toprağa” tarihî bir türk kargışının klasik türk şiiri’ne yansımaları

Klasik Türk şiirinin yüzyıllara yayılan ortak kelime kadrosunda atasözü, deyim, alkış ve kargış gibi sözlü gelenek unsurları önemli bir yer tutar. Şiiri sözlü gelenekle buluşturan bu tür yapılardan biri de “toprak başına” kargışıdır. XII. yüzyıldan itibaren yazılı örneklerine rastlanan bu kargışın yayılma sahasını, hem Türkçe hem de Farsça edebî metinlerle takip etmek mümkündür. Genel olarak kargışın kullanımı, Türklerde “toprak başına”, İranlılarda ise “hâk ber-ser” ve “hâk ber-fark” şeklindedir. XII. yüzyıldan itibaren şairler, bir varlığın belaya uğramasını, âciz kalmasını, üzülmesini, yok olmasını, öl- mesini veya ölümden beter olmasını dilemek ve bir şeyi kınamak için “toprak başına” kargışını seçmiş, somut ya da soyut çeşitli nesnelere bu kargış vasıtasıyla ilenmişlerdir. Ne var ki, kargışın Türkçedeki kullanımı sadece “toprak başına” şekliyle sınırlı değildir. Türkçenin uzun bir süre hüküm sürdüğü Anadolu, Balkan, İran ve Çağatay sahası dâhil olmak üzere oldukça geniş bir coğrafyada, bazı kelime- lerin yer değiştirmesi suretiyle meydana gelmiş, yakın söyleyişli fakat aynı anlamlı başka kargışlar da vardır. Söz konusu kargışlarda, kelime değişimi yahut eş anlamlı kullanımların ortaya çıkması gibi durumlar meydana gelse de anlam hep aynı kalmaktadır. Bu makalede, öncelikle “toprak başına” kargışının anlam dünyası ele alınacak, kargışın Farsçadaki varlığına kısaca değinildikten sonra Klasik Türk şiirine yansıması örneklerle gösterilecek, yine örnekler üzerinden söyleyişçe yakın, anlamca aynı diğer ifade biçimleri değerlendirilecektir.

“Earth upon the head, the head under earth” reflections of a historic turkish curse on classical turkish poetry

Within collective vocabulary of historic classical Turkish poetry, oral tradition components such as proverbs, idioms, blessings and curses occupy major position. One of these structures that brings together poetry with oral tradition is “toprak başına (earth upon the head)” curse. It is possible to tra- ce the origins of this curse whose written forms trace until 12th century, in both Turkish and Persian literary texts. The common use of curse is as “toprak başına” in Turkish language and “hâk ber-ser” and “hâk ber-fark” in Persian language. With the arrival of 12th century poets started to take “toprak başına” curse to imprecate something or to pray for the collapse, poverty, annihilation, extinguishment, death or to get caught with something even worse than death, to harshly condemn and through this specific curse they imprecated several physical or abstract objects. However, in Turkish language the use of curse is not limited to the form “toprak başına” alone. Throughout a vast geography spreading from Anatolia, Balkans, Persia and Chagatay territory where Turkish language dominated for long, there are other curses formed by translocation of certain words that imply similar phraseology yet mean the same message. In these curses the meaning always remains the same despite employment of word translocations or emergence of synonymous uses. In present article the initial step shall be explo- ring semantics of “toprak başına” curse. Subsequent to briefly touching Persian version of this curse its reflection on Classical Turkish poetry shall be demonstrated via examples and through examples other forms of this expression similar in phraseology but same in meaning shall be covered.

PDF

___

Açar, Bedriye Gülay. Salâhaddîn-i Uşşâkî’nin Türkçe Dîvânı ve İncelenmesi. Yayımlanma- mış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversite- si, 2012.
Akalın, L. Sami. Türk Dilek Sözlerinden Alkışlar Kargışlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma Dairesi Yay.: 130, 1990.
Akkaya, Hüseyin. Nevres-i Kadîm ve Türkçe Di- vanı. 2 cilt (c. II), ABD: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü, 1996.
Aslan, Üzeyir. Ubeydullah Han (ö. 1539) Şâiri Sânî ve Türkçe Divanı. Konya: Palet Yay., 2009. Ateş, İbrahim. “Vakfiyelerde Dua ve Beddualar”, Vakıflar Dergisi 17 (1983): 5-54. Aydemir, Yaşar.
Ravzî Divanı. Ankara: Birleşik Kitabevi, 2007. Büyükokutan, Aslı. “Muğla Yöresinde Kargış- lar”, Lanet Kitabı (edt. Emine Gürsoy-Nas- kali), İstanbul: Kitabevi Yay., 2009, 253-269. Cihan, Ahmet ve Buket Batur. “Diyarbakır Bedduaları”, Lanet Kitabı (edt. Emine Gür- soy-Naskali), İstanbul: Kitabevi Yay., 2009, 271-289.
Çavuşoğlu, Mehmet ve M. Ali Tanyeri. Üsküblü İshak Çelebi Dîvân, İstanbul: MSÜ Yay. No. 15, 1990.
Çıblak, Nilgün “Anadolu’da Ölüm Sonrası Me- zarlıklar Çevresinde Oluşan İnanç ve Pratik- ler”, Türk Kültürü XL: 474 (2002): 605-614.
Çiftoğlu, Arzu. “Bedduaların Anlam Açısından İncelenmesi”, Lanet Kitabı (edt. Emine Gür- soy-Naskali), İstanbul: Kitabevi Yay., 2009, 7-59.
Demirci, Ümit Özgür. “Ardahan Yöresi Beddua- ları”, Lanet Kitabı (edt. Emine Gürsoy-Nas- kali), İstanbul: Kitabevi Yay., 2009, 291-300.
Demirkazık, Hacı İbrahim. 18. Yüzyıl Şâiri Mus- tafa Fennî Dîvân (İnceleme-Tenkitli Metin- Dizin). Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2009. Derleme Sözlüğü: Türkiye’de Halk Ağzından, 6 cilt (c. IV), 3. baskı, Ankara: TDK Yay., 2009.
Dihhudâ, Ali Ekber. Lügatnâme (CD Versi- on, Rivâyet-i Sivüm), Tahran: Müessese-i İntişârât u Çâp-ı Dânişgâh-ı Tahrân, 2006.
Duvarcı, Ayşe, “Anneden Oğula Beddua: Şiirle Beddua Geleneğine Bitlis’ten Bir Örnek”, Lanet Kitabı (edt. Emine Gürsoy-Naskali). İstanbul: Kitabevi Yay., 2009, 335-343.
Ekici, Metin. Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2007.
Eren, Metin. Van Gölü Havzası Ölüm Gelenekle- ri ve Türk Kültür Ekolojisi İçerisindeki Yeri. Yayımlanmamış doktora tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2010.
Eren, Metin. “Türk Kültüründe Ölüm ve Toprak- la İlgili İnanış ve Ritüeller”, Acta Turcica 7, Ocak 2012: 259-271.
Ergin, Muharrem. Kadı Burhaneddin Divanı. İs- tanbul: İÜEFY: 2244, 1980. Hâcû-yı Kirmanî. Dîvân-ı Gazeliyyât-ı Hâcû-yı Kirmanî. www.ketabnak.com Erişim tarihi [30.07.2012]. İpekten, Halûk. Karamanlı Nizamî Hayatı Edebî Kişiliği ve Dîvânı. Erzurum: Atatürk Üni- versitesi Yay.: 208, 1974.
Karaağaç, Günay. Lutfî Divanı. Ankara: TDK Yay.: 687, 1997.
Karacan, Turgut. Bosnalı Alaeddin Sabit Divan. Samsun: Karacan Yayını, 1998.
Karavelioğlu, Murat A.. Mecmû‘a-i Kasâ’id-i Türkiyye. İstanbul: Titiz Yay., 2011. Kaya, Doğan.
Âşık Ruhsatî. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yay.: 55, 1999.
Kaya, Doğan. Folklorumuzda Beddua Söyleme Geleneği ve Türk Halk Şiirinde Beddualar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay., 2001.
Kaya, Önal. Ali Şîr Nevâyî Fevâyidü’l-Kiber. An- kara: TDK Yay.: 670, 1996.
Kazan, Şevkiye. “Klasik Türk Şâirlerinin Dilin- den Beddualar”. Turkish Studies 4/2, (Kış 2009): 777-821.
Kazvinî, Muhammed. Dîvân-ı Hâfız-ı Şîrâzî. 14. basım, Tahran: Peyâm-ı Hak, 2006.
Kılıç, Filiz. Âşık Çelebi Divanı. http://ekitap. kulturturizm.gov.tr/dosya/1-213614/h/ asikcelebidivanifilizkilic.pdf Erişim tarihi: [27.06.2012].
Köksal, Mehmet Fatih. Edirneli Nazmî: Mecma‘u’n-Nezâ’ir (İnceleme-Tenkitli Metin). http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1- 292688/h/edirneli-nazmi-mecmaun-nezair. pdf, Erişim tarihi: [13.09.2013].
Kut, Günay. Ali Şîr Nevâyî Garâ’ibü’s-Sıgar. An- kara: TDK Yay.: 818, 2003. Kutluk, İbrahim. Kınalızade Hasan Çelebi Tezkiretü’ş-Şuarâ, 2 cilt, Ankara: TTK Yay., 1989.
Lugal, Necati. Firdevsî Şahnâme. İstanbul: Ka- balcı Yayınevi, 2009. Morkoç, Yasemin Ertek. Eğridirli Hacı Kemâl’in Câmi‘ü’n-Nezâiri. Yayımlanmamış doktora tezi, Ege Üniversitesi, 2003.
Nicholson, Reynold A., Mesnevî-i Ma‘nevî. Tah- ran: İntişârât-ı Kitâb-ı Âbân, 2007. Ögel, Bahaeddin. Türk Kültür Tarihine Giriş, IX cilt (c. II), Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 2000. Özmen, Mehmet. Ahmed-i Dâ’î Divanı. II cilt (c. I), Ankara: TDK Yay. 775/1-2, 2001.
Öztelli, Cahit. “Başa Toprak Savurmak ve Yas- Ölü Gelenekleri”. Türk Folklor Araştırmala- rı 5/116, Mart 1959: 1860-1863. Pala, İskender. Şâir Nâbî Hayriyye. İstanbul: Bedir Yay., 1989.
Pervane Beg. Mecmû‘a-i Nezâ’ir. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Bağdat 406, 627 vr. Razavi, Muhammed Taki. Dîvân-ı Enverî. Tah- ran: Büngâh-ı Terceme ve Neşr-i Kitâb, 1337. Razavi, Muhammed Taki. Dîvân-ı Hakîm Senâyî-i Gaznevî. Tahran: Kitabhane-i İbn Sina, 1341. Saraç, M. Ali Yekta. Emrî Divanı. İstanbul: Eren Yay., 2002.
Schidfer, K.. Dîvân-ı Kemâl-i Hocendî. Moskova: Doğu Dilleri ve Edebiyatları Enstitüsü Yay., 1975.
Steingass, Frank, A Comprehensive Persian- English Dictionary. Yeni baskı, Beyrut: Lib- rairie du Liban, 1998.
Tarlan, Ali Nihad. Zatî Divanı (Gazeller Kısmı). c. II, İstanbul: İÜEFY No. 1216, 1970.
Tarlan, Ali Nihad. Hayâlî Divanı. Ankara: Akçağ Yay., 1992. TDK Büyük Türkçe Sözlük. www.tdk.gov.tr, Eri- şim tarihi: [20.06. 2012]. Tefaddulî, Muhammed Taki. Dîvân-ı Attâr. 12. baskı, Tahran: Şirket-i İntişârât-ı İlmî vü Ferhengî, 1386.
Terzioğlu, Öykü. “Alkış ve Kargışların, Sözlü Kültürdeki Yerel Kodların Aktarımını ve Yeniden Üretimini Kolaylaştıran Biçimsel Özellikleri”. Milli Folklor 75, 2007: 34-37.
Timurtaş, Faruk Kadri. Şeyhî ve Husrev ü Şîrin’i. İstanbul: İÜEFY: 2670, 1980.
Toprak, M. Faruk. “Klasik Arapça’da Kullanı- lan Belli Başlı Dua, Beddua ve Temenniler”. EKEV Akademi Dergisi 2/2, Mayıs 2000: 123-152.
Üçer, Müjgân. “Sivas Yöresinde Beddualar”. La- net Kitabı (edt. Emine Gürsoy-Naskali), İs- tanbul: Kitabevi Yay., 2009, 301-309.
Vullers, Ioannes Augustus. Lexicon Persico-Lati- num Etymologicum. 3 cilt (c. I), Graz: Akade- mische Druck-U. Verlagsanstalt, 1962.
Yıldırım, Talip. Hüseyin Baykara Dîvânı. İstan- bul: Hat Yay., 2010. Yılmaz, Ozan. Sûdî-i Bosnevî Gülistân Şerhi. İs- tanbul: Çamlıca Yay., 2012.
Yücel, Bilal. Bâbür Dîvânı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.: 81, 1995.