Osmanlı şehircilik kültüründe çarşı sisteminin lokasyon ve çarşı içi kademelenme yönünden mekânsal analizi

Osmanlı dönemi çarşıları, geleneksel Orta Asya Türk ve İslam şehircilik kültürünün et kisi altında şekillenmiş olan şehirlerin belirli alanlarında konumlanmıştır. Çarşıların şehir içi konumları, gelişigüzel olarak seçilmemiştir. Yer seçiminde; kale veya şehir surlarına, ana yol lara ve kültürel alanlara yakınlık gibi faktörler önemli rol oynamıştır. Bu nedenle de Osmanlı dönemi şehir çarşıları bu faktörlerin birinin veya tümünün etkilemiş olduğu alanlarda gelişme göstermiştir. Çarşılar, sadece ticaret yapılan bir alan olmayıp, aynı zamanda üretim yapılan ve birçok sosyal tesisi de içinde bulunduran bir sistemdir. Bu nedenle de şehir hayatının merkezi durumundadır. Bu sistem içinde, meslek gruplarına ait çarşı ve pazarların dağılışı da belirli bir düzen içindedir. Çarşı siteminin merkezini (ulu) cami veya bedesten oluşturur. Bu merkezin etrafında da ticaret yapılan alanlar bir kuşak oluşturmaktadır. Bu kuşak aynı zamanda konak lama, dinlenme, ibadet ve kişisel hizmetler gibi fonksiyonlara da sahiptir. Çarşı sisteminin en dış kuşağını ise üretim yapılan alanlar oluşturmaktadır. Çarşı sistemi, ikamet alanlarından kesin çizgilerle ayrılmıştır.

Spatial analysis of bazaar systems: Their location and forms in the ottoman urbanism culture

The Ottoman period bazaars are located in specific areas of the cities due mainly to the influence of the Turkish Middle Asia and the Islamic urbanism culture. Locations of bazaars within the city is not selected indiscriminately. Some factors; such as proximity to castle or city walls, main roads and cultural areas, played important role in the site selection. Therefore, the Ottoman period city bazaars developed in the areas that were affected from at least one or all of these factors. Not only the bazaars a trade area, but were also a system containing a lot of production and social activities. Therefore, the bazaar system created the center of city life. In this system, the distribution of bazaars and markets were in a certain form. The central mosque (grand mosque) and bedesten (grand bazaar) constituted the center of the bazaars system. Aro und this center, trade areas are located in a circle form. These trade areas has also some functi ons such as accommodation, recreation, worship and personal services facilities. The production areas constituted the outer belt of the bazaar system. The bazaars system separated distinctly from the residence areas.

PDF

___

Abdülaziz Bey. Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri: Âdât ve Merâsim-i Kadime, Tabirât ve Muamele-i Kavmiyye-i Osma niye, haz. Prof. Dr. Kazım Arısan-Duygu Arısan Günay, İstanbul, Türkiye Ekono mik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, 1995.
Akbulut, Gülpınar. “Sivas Şehri’nin Tarihi Coğrafyası”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, , c.35, sy.2, Aralık 2009, ss. 212-222.
Akdağ, Mustafa. “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye’nin İktisadi Vaziyeti”, Belleten, c.13, sy.51, Ankara, 1949, ss. 497-564.
Akgün, Hatice Gökçen. 16. yy. Osmanlı Kenti İstanbul’da Kent İçi Konumlarına Göre Mimar Sinan’ın Külliye Gruplarında Yer Seçimi Etmenlerinin Tespiti ve Analizi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bi limleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta 2005.
Bağbancı, Özlem Köprülü. “Formation of His torical Commercial Centre in Bursa, The First Capital City of Ottoman Empire”, World Applied Sciences Journal, 4 (3), 2008, ss.343-348
Barthold, Vasilij Vladimiroviç. İslam Medeni yeti Tarihi, bs. 2 (Çev. M. Fuad Köprülü), Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara 1963.
Baş, Ali ve Bozkurt, Tolga. “Konya Bedeste ni”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy.10, 2003, ss. 507- 529.
Bilar, Ender ve Onur, Oral. Edirne Çarşıları Ve Yitirilen Tarihi Eserler, Türk Kütüp haneciler Derneği, Edirne Şubesi, 1989.
Can, Yılmaz. İslâm Şehirlerinin Fiziki Yapısı, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1995.
Çadırcı, Musa. Tanzimat Döneminde Anado lu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Türk Tarih Kurumu Yay., 1997.
Ediz, İsmail. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’in İlk Yıllarına Kahvehaneler ve Sosyal Deği şim” Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Dergisi, c.10, sy.1, Sakarya 2008, ss. 179- 189
Egli, Ernst Arnold. Şehirciliğin ve Memleket Planlamasının Esasları, Türkiye ve Orta- doğu Amme İdaresi Enstitüsü (TODAİE), Ankara 1957.
Ergenç, Özer. “Osmanlı Şehrinde Esnâf Ör gütlerinin Fizik Yapıya Etkileri”, I. Ulus lararası Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Tebliğleri (Ankara, 11-13 Temmuz 1977), Ankara, 1978, ss.103-109.
Ergenç, Özer. Osmanlı Klasik Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı: XVI. Yüzyılda Anka ra ve Konya, Ankara Enstitüsü Vakfı Ya yınları, Ankara 1995.
Ergin, Osman. “Çarşı”, İslam Ansiklopedisi, c.3, M.E.B. Yay., Eskişehir, 1997.
Erzen, Jale N. Mimar Sinan Cami ve Külliye leri: Tasarım Süreci Üzerine Bir İnceleme, ODTÜ Mimarlık Fakültesi, Ankara 1991.
Faroqhi, S., McGowan B. ve Qutaert D., Pa muk, Ş. Osmanlı İmparatorluğu’nun Eko nomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, c.2, Ed. Halil İnalcık, Donald Quataert, Çev. Ayşe Berktay, Süphan Andıç, Serdar Al per, Eren Yay., İstanbul 2000.
Faroqhi, Suraiya. Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, (Çev.Neyyir Kalaycıoğu) Tarih Vakfı Yurt Yayınları, bs. 3, İstanbul 2000. Grunebaum, Gustave E. Von. “The Structure of Muslim Town”, Islam-Essay in the Na ture and Growth of a Cultural Tradition, Routledge, Londra 1955.
Halaçoğlu, Yusuf. XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, VII. Dizi, Ankara 1998.
Halaçoğlu, Yusuf. XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti ve Aşi retlerin Yerleştirilmesi, Türk Tarih Ku rumu Yayınları, VII. Dizi, sy. 92, Ankara 1997.
Haskan, Mehmet Nermi. Yüzyıllar Boyunca Üsküdar , c.3, Üsküdar Belediyesi Yay., 2001.
İnalcık, Halil. “İstanbul’un İncisi: Bedesten”, Mustafa Özel (haz.), İktisat ve Din, İz Ya yıncılık, İstanbul 1997, ss. ll9-136.
Kaygalak, Sevilay. “Osmanlı’da Kentsellik ve Kentler: Kent Tarihi Yazımında Kültürel ciliklerin Ötesine Geçebilmek...”, Mülkiye, c.29, sy.246, 2005, ss. 19-36.
Kuban, Doğan. “Anadolu-Türk Şehri, Geliş mesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerine Bazı Gözlemler”, Vakıflar Dergisi, sy.7, 1968, İstanbul, ss. 53-73.
Musahipzade Celâl, Eski İstanbul Yaşayışı, İletişim Yayınları, 1992.
Özdeş, Gündüz. Türk Çarşıları, Tepe Yayınla rı, 1998, Ankara.
Raymond, André. “Arap Eyaletleri XVI-XVIII. Yüzyıllar”, Osmanlı İmparatorluğu Tari hi (Yay. Yön. Robert Mantran, Çev. Tanil li Server), İstanbul 1995.
Raymond, André. Grandes Villes d’Arabes à l’Époque Ottomane, Sindbad, Paris, 1985.
Saoud, Rabah. “Intoduction to the Islamic City”, Foundation for Science Technology and Civilisation (FSTC), Chief Editor: Sa lim Al-Hassani, Publication Id:4012, Au gust-2002, Manchester, ss. 1-9.
Tabakoğlu, Ahmet. Gerileme Devrine Girer ken Osmanlı Maliyesi, Dergâh Yayınları, İstanbul 1985.
Taşkın, Ünal. “Klâsik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları”, Uluslararası Sosyal Araştır malar Dergisi, c.1, sy.3, Bahar 2008, ss. 343-366.
Ter, Ümmügülsüm ve Özbek, Oğuz. “Kent Merkezlerinin Oluşumunda Alansal Gö mülülük: Konya Tarihi Kent Merkezi”, Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi,. c.20, no 4, 2005, ss. 527-536.
Wallerstein, Immanuel ve Tabak, Faruk. “Os manlı İmparatorluğu, Akdeniz, Dünya Ekonomisi (1560-1800)” Osmanlı, sy.3, Ankara 1999, ss. 202-209.
Yağbasan, Mustafa ve Ustakara, Fuat. “Türk Toplumunda Kahvehane ve Kafelerdeki İletişimsel Ortamı Belirlemeye Yönelik Bir Alan Araştırması, (Gaziantep İli Ör neği)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c.18, sy.1, Elazığ 2008, ss. 233- 260.