İdil tatarlarında destan geleneği ve yazılı destanlar

Destanlar sözlü kültürün yazılı kültüre transfer edilmiş toplumsal miraslar olmaları açısından oluşturulduğu ve yaşatıldığı muhitin kültürel imkânlarını gözler önüne sermektedirler. Bununla be- raber, dinamik bir yapıya sahip olan destanlar, içinde ortaya çıkarıldıkları toplumun tarihî-sosyal, ekonomik ve kültürel koşullarına bağlı olarak değişen ve zaman içinde inkişaf ederek zenginleşen türlerdendir. Makalemizde İdil Tatar destan geleneğinde bu değişimin nasıl meydana geldiği ortaya konmaya çalışılacaktır. İdil Tatar destanları genellikle Türk destan geleneğinin özelliklerini muhafa- za etmekle birlikte, bazı yönleriyle farklılık da göstermektedir. İdil Tatarlarının diğer Türk boylarına nazaran göçebe hayattan yerleşik hayata daha erken dönemlerde geçişi, buna bağlı bir kültür ve ede- biyatın şekillenmesi, İslamiyetin kabulüyle yazılı kültürün etkisi, sözlü kültürün ve destan icrasının zayıflamasına da yol açmıştır. Bu sebeple Türk boylarından farklı olarak, İdil Tatarlarında destanlar, sözlü gelenek içinde icra edilmekten ziyade yazılı olarak devam etmiştir. İdil Tatarlarındaki bu durum, Türk destan edebiyatında yeni bir çığır açmış; folklorun çeşitliliği ve kollektif yaratıcılık özelliklerini kısmi derecede koruyan, fakat yazılı kültürün özelliklerinin daha hakim olduğu bir edebiyat yapılan- ması meydana getirmiştir. Yazılı destanlar, Tatarlar için o zamanın arz-talebi ve manevî ihtiyaçlarının bir sonucu olarak ortaya çıkmış, folklorun yaygın bir türü olarak İdil Tatarlarının günlük hayatında önemli yer tutmuşlardır. Yazılı destanlar, Türk destan geleneğinin dışına çıkmış, alışılmamış ve yeni icra özellikleriyle kendine has ve değerli bir epik miras oluşturmuştur.

The epic tradition and written epics of the volga tatars

Most of Volga Tatar epics preserve the common Turkic epic tradition, even though it has some variations. These variations, which were formed gradually as a result of social-cultural life of the Tatar nation, reflect their nationalistic character. The early transition of Volga Tatars to settled life (com- pared to other Turkic people), formation of city culture, early development of the writing and written literature, in an already literate culture strengthened its ties with Islam, caused the weakening of the oral epic performance. But this did not mean the disappearance of the oral epic tradition. On stribes, the epics continued written form rather than as oral. This situation among Volga Tatars caused enrich- ment of the Turkic epic literature with newer written epics, where the variety was unique to folklore and preserved wholly. Collective creativity was preserved partly and showed some differences in terms of its written form and performance. Written epics appeared as a result of the spiritual needs and de- mands of those days, and took an important place in the daily life of Volga Tatars. The written epics are authentic, unique and a precious heritage of Tatar-Turkic epic culture.

PDF

___

Akyüz, Çiğdem. “Dünden Bugüne Türk Dünya- sı Destan Anlatıcıları”. Turkish Studies 6/4 (Sonbahar 2011): 15-26.
Assman, Jan. Cultural Memory and Early Civi- lizations. New York: Cambridge University Press, 2011.
Bayram, Bülent. “ Çuvaş Türklerinin Telif Des- tanlarında Tarih ve İdeoloji”, Prof. Dr. Fik- ret Türkmen Kitabı. İzmir: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları, 2012: 653-662.
Boratav, Pertev Naili. Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği. İstanbul: Adam Yay., 1988. ----------. 100 Soruda Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınları, 1995.
Budagov, L. Sravnitel’nıy Slovar’ Turetsko-Ta- tarskih Nareçiy. Sankt-Petersburg: Tipog- rafiya İmperatorskih Akademiçeskih Nauk, 1869. Burhan-ı Katı. İstanbul, 1870, C.1.
Connerton, Paul. How Societies Remember?. Cambridge: Cambridge University Press, 1989. Edebiyat Bilimi: Terminnar Hem Toşinçeler Süz- liği. Kazan: Megarif Neşriyatı, 2007.
Edigey. Akt. ve Haz. Rüstem Sulti. Ankara: TÜRKSOY Yayınları, 1998.
Ehmetova, Flora. “Dastannar Turında”, Tatar Halık İcatı, Dastannar, C.5, Kazan: Tataris- tan Kitap Neşriyatı, 1984. Elçin, Şükrü. “Türk Dilinde Destan Kelimesi ve Mefhumu”. Halk Edebiyatı Araştırmaları, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1977. Ergun, Metin.
Kopuz Sarını Kazak Âşık Tarız Şiir Geleneği Akın Cıravlar. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2002. Ergun, Metin-Gaynislam İbrahimov. “Giriş”. Başkurt Halk Destanları. Ankara: TÜRK- SOY Yayınları, 2000: 1-51.
Günay, Umay. Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basıme- vi, 1986.
İsenbet, Nekıy. “Tatar Halık Eposı İdigey Das- tanının 500 Yıllığı”. Sovet Edebiyatı, Kazan 1940. -----------.
Tatar Halık Mekalleri. Haz. N. İsen- bet, C.1, Kazan: Tataristan Kitap Neşriyatı, 1959. Jirmunsky, V.G. Tyurkskiy Geroiçeskiy Epos. Le- ningrad: Nauka, 1974.
Koroglı, H.G. Oguzskiy Geroiçeskiy Epos, Mosko- va: Nauka, 1976. Köprülü, M. Fuat. Âşık Tarzının Menşei ve Te- kamülü”, “Ozan”, “Bakşı”, “İlk Temsilciler”. Edebiyat Araştırmaları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1966.
Kurmanbek, Janış. Bayış, Frunze, 1970. Mercanî, Şihabetdin. Müstefâdu’l Ahbâr fi Ahvâl-I Kazan ve Bulgar. Akt. Enver Hey- rullin, Kazan: Tataristan Kitap Neşriyatı, 1989. Mingazova, L.İ. Proshedshie Skvoz’ Veka... (İsto- riya Razvitiya Tatarskoy Kul’turı). Saarbruc- ken: Palmarium Academic Publishing, 2012.
Moğolların Gizli Tarihi. Çev. A. Temir. Anka- ra: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2 Baskı, 1986. Muhammedyarov, Ş. Kratkaya Literaturnaya Entsiklopediya, Moskova: Sovetskaya Ent- siklopedia, 1964.
Oğuz Destanı. Reşideddin Oğuznamesi. Haz. A.Zeki Velidi Togan. C.2. İstanbul, 1972.
Ong, J.Walter. Orality and Literacy. The Techno- logizing of the Word. London and New York: Methuen, 1982.
Petrosyan, A. Problemı İzuçeniya Narodnogo Eposa. Moskova, 1973. Propp, Vladimir. Russkiy Geroiçeskiy Epos. Le- ningrad, 1955. Sami, Şemseddin. Kamus-ı Türkî. İstanbul, 1316.
Tahir, Mahmut ve Nadir Devlet. “Kazan Türk- lerinde Musiki”. Kazan Dergisi, İstanbul, 1972:7-8. Tatar Halık İcatı. Kazan: Tataristan Kitap Neş- riyatı, 1984. Tatar Poeziyesi Antologiyesi. 1. Kitap, Kazan: Tataristan Kitap Neşriyatı, 1992.
Tataristan Cumhuriyeti’nin G. İbrahimov adını taşıyan Edebiyat ve Tarih Enstitüsü Arşivi- nin 52 Bölümü (Edigey Destanı ıle ilgili elya- zıların muhafaza edildiği bölüm). Türkmen, Fikret. Âşık Garib Hikâyesi Üzerine Mukayeseli Bir Araştırma. Ankara, 1974.
---------. Tahir ile Zühre Hikâyesi Üzerinde Bir İn- celeme. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., 1983.
Urazaev-Kormaşî, Ahmet. Kıssa-i Tahir ve Züh- re. Kazan, 1917.
Urmançe, Fatih. Tatar Mifologiyesi. Entsiklope- dik Süzlek. Cilt 1, Kazan: Megarif Neşriyatı, 2009.
Urmançiev, Fatih. Halık Avazı. Kazan: Tataris- tan Kitap Neşriyatı, 1974.
Usmanov, Mirkasım. Tatarskie İstoriçeskie İs- toçniki XVII-XVIII Vekov. Kazan: Tataristan Kitap Neşriyatı, 1972.