AY DEDE, EVİN NERDE?: HALK ANLATILARINDA VE İNANIŞLARINDA AY’IN CİNSİYETİ

“İlkel insan” gök cisimlerinin dönemsel değişim yasasını içgüdüsel olarak fark etmiştir. Eski çağ- lardan beri gök, insanlığın açıklayamadığı olayları bir sebebe bağladığı mekânlardan biri olmuştur. Ast- ronomiyi, meteorolojiyi, ziraatı, tıp bilimlerini yakından ilgilendiren ay kültünün önemi çok eski zaman- lardan beri hep bilinmiştir. Ay, tutulması, gece ortaya çıkması, çekim gücünün olması, zaman, takvim gibi döngülerin yanı sıra doğal yaşam döngüsündeki etkisi ile de her zaman insanlığın ilgisini çekmiş- tir. Ay, hilal şeklinden dolunay şekline kadar sürekli “yenilenir” ve “canlanır”. Bu yenilenme “yeniden doğuş”u ve döngüyü sağlar. Türk destan ve efsanelerinde ay kültünün özellikleri arasında koruyuculuk, bakirelik, dölleme, sağaltma ve bereket simgesi olduğu da bilinmektedir. Bunların yanı sıra ayın erkek ya da kadın olarak tasavvur edilmesi, bu inanca uygun ritüellerin gelişmesi hatta tekerlemelerin yara- tılması ay kültünün insan üzerindeki etkisinin bir başka yönüdür. Ay, üstündeki lekelerden kişileştiril- mesine kadar pek çok inancın ve ritüelin başkahramanı olmuştur. Bu çalışmada öncelikle Uygur harfli Oğuz Kağan, Manas gibi destan ve efsane metinlerinde ay kültünün izi sürülmüştür. Ardından Prof. Dr. Georges Dumezil için ay kültünü araştırmak maksadıyla, ay ile ilgili Anadolu’nun çeşitli bölgelerinden derlenmiş metinler incelenmiştir. Hem yazılı hem de sözlü kültür ortamında başta ayın cinsiyeti olmak üzere, bolluk, bereket, yaşam döngüsü, ölüp-diriltme, sağaltma gibi nitelikleri irdelenmiş ve onun kutsal- lığının ifadesinde cinsiyetin önemi tartışılmıştır. Ay kültünün kimi zaman erkek kimi zaman kadın hatta bazı yerlerde de hem dişi hem de eril olarak tasavvur edildiği görülmüştür. Çalışmada ayın özelliklerinin tek tek sıralanmasından çok yazıya aktarılmış metinler ve sözlü kültür ortamından tespit edilmiş derle- melerden hareketle ayın insan tasavvurundaki yerine değinilmiştir.

Ay Dede, Where Is Your House?: The Gender of the Moon in Narratives and Folk Beliefs

Primitive humans recognized the law on the periodic change of the celestial bodies by instinct. Since ancient times, the sky has been one of the spaces in which humanity finds various explanations for unexplained events. Closely associated with astronomy, meteorology, agriculture and the medical sciences, the importance of the moon cult has been acknowledged since primeval times. With its eclip- ses, its appearance at night, its gravity and influence on the natural life cycle, as well as on time and calendar cycles, it has always attracted the interest of humankind. From crescent to full moon, the moon is constantly “renewed” and “refreshed”. This renewal resembles “rebirth” and ensures a cycle. It is also known that among the attributes of the moon cult in Turkish legends and myths are the symbols of protectiveness, virginity, insemination, healing and abundance. In addition to these, the moon is conceived as a man or woman, developing rituals according to this belief and even creating rhymes, are other aspects of effect of the moon cult on humanity. Ranging from the spots on the lunar surface to per- sonification, the moon has become the protagonist of many beliefs and rituals. In this study, the moon cult has initially been traced back through the texts of legends and myths, such as Oghuz Khan and Manas, using Uyghur script. Then in order to examine the moon cult of Prof. Dr. Georges Dumezil, a review has been made of several texts that have been compiled from various regions of Anatolia. In both written and oral cultural settings, attributions of the moon, including its gender, abundance, wealth, life cycle, resurrection and healing have been studied and the importance of gender has been discussed, taking into consideration the manifestation of its sanctity. It has been observed that the moon cult is so- metimes conceived as male, sometimes female, and in some places both female and male. In the study, the importance of the moon in human thought has been addressed, taking into consideration written texts and oral culture compilations, rather than listing its attributes individually.

PDF

___

K.K.1: Münire Karakaya, 1951/Nevşehir, Avanos, İlkokul mezunu, Ev Hanımı, Evli, 3 ço- cuklu, Hikâyeyi annesinden öğrenmiş.
Alpaslan, Hurşit; “Ay Hakkında İnanmalar X Gaziantep’te”, Türk Folklor Araştırmaları, No: 87, Ekim 1956, Yıl: 8, Cilt: 4, s. 1392.
Bayat, Fuzuli (2005); Ay Kültünün Dini-Mitolo- jik Sisteminde Türk Boy Adları Etimolojisi, Ankara: 3Ok Yayıncılık.
Bayat, Fuzuli (2007); Türk Mitolojik Sistemi On- tolojik ve Epistomolojik Bağlamda Türk Mi- tolojisi 1, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Bedi, Nihat; “Aya Dair”, Halk Bilgisi Haberleri, No: 52, Şubat 1936, Yıl: 5, s. 55.
Bedi, Nihat; “Ay Hakkında İnanmalar XI Ankara’da”, Türk Folklor Araştırmaları, No: 89, Aralık 1956, Yıl: 8, Cilt: 4, s. 1412.
Böcüoğlu, Süleyman Sami; “Ay Hakkında İnan- malar VIII Isparta’da”, Türk Folklor Araştır- maları, No: 83 Haziran 1956 Yıl: 7, Cilt: 4,s. 1325.
Cinlioğlu, Halis Turgut; “Ay Hakkında İnanma- lar XIII Tokat’ta I”, Türk Folklor Araştırma- ları, No: 90, Ocak 1957, Yıl: 8, Cilt: 4, s. 1438.
Demiray, M. Güner; “Gemerek Folkloru: Ay ve Gün Üstüne”, Türk Folklor Araştırmaları, No: 141 Nisan 1961, Yıl:12, Cilt: 6, s. 2372.
Divitçioğlu, Sencer (2005); Oğuz’dan Selçuklu’ya Boy, Konat ve Devlet, Ankara: İmge Yayın- ları.
Duymaz, Ali (2002); İrfanı Arzulayan Sözler Te- kerlemeler, Ankara: Akçağ Yayınları.
Duymaz, Ali (2004) “Oğuz Kağan Destanı’ndan Dede Korkut Kitabına Gözle İlgili Deyimler ve Söz Kalıpları”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, 20-26 Eylül 2004, s. 815-830, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayın- ları.
Duymaz, Ali (2007); “Oğuz Kağan Destanı’ndan Dede Korkut Kitabına Kahramanların Be- den Tasvirlerinin Sembolik Anlamları Üze- rine Değerlendirmeler”, Milli Folklor, Yıl: 19 Sayı: 76, s. 50-58.
Eliade, Mircea (2003); Dinler Tarihine Giriş, İs- tanbul: Kabalcı Yayınları.
Eliyarov, Süleyman (1995) “Kurddan Türeyiş Efsanesinin Tarihi Coğrafyasına Dair”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Nisan, S. 65, İstanbul, s. 83-99.
Ergin, Muharrem (1984); Dede Korkut Kitabı I Giriş-Metin-Faksimile, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Esin, Emel (1968); “Alp Şahsiyetinin Türk Sana- tında Görünüşü, II”, Türk Kültürü, Ağustos S. 70. 87-115. Fındıkoğlu, Z. Fahri; “Bir Fransız Folklorcusu Profesör Dr. G. Dumezil”, Türk Folklor Araş- tırmaları, No: 184, Kasım 1964, Yıl:16, Cilt: 9, s. 3561.
Gökyay, Orhan Şaik (1969); Hannâme, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Harva, Uno (2014); Altay Panteonu Mitler, Ritü- eller, İnançlar ve Tanrılar, İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
Hoppál, Mihály (2012); Avrasya’da Şamanlar, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
İnan, Abdülkadir (1998); Makaleler ve İnceleme- ler, C.1, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Kalafat, Yaşar (2006); Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara: Babil Ya- yıncılık.
Kaplan, Mehmet (1979); Oğuz Kağan Destanı, İstanbul: Dergâh Yayınları.
Lvova, E.L. vd (2013); Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri 3 Cilt (Çev. Me- tin Ergun), Konya: Kömen Yayınları.
Mehmet Akif, “Devrek’te Halk Arasında Aya Dair Bilgiler”, Halk Bilgisi Haberleri, No: 54, Nisan 1936, Yıl: 5, s. 94.
M. Şakir, “Sinop ve Muhitinde Aya Dair Halk İnanmaları”, Halk Bilgisi Haberleri, No: 36, 15 Mayıs 1934, Yıl: 3, s. 330.
Ögel, Bahaeddin (2002); Türk Mitolojisi Kay- nakları ve Açıklamaları ile Destanlar C.2, 2. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Ögel, Bahaeddin (2003); Türk Mitolojisi Kay- nakları ve Açıklamaları ile Destanlar C.1, 4. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Özünel, Evrim Ölçer (2014); “Kendine Dönüşen Kahraman: Oğuz Kağan Destanı’nda İktidar ve Kut”, Milli Folklor, Yıl: 26, Sayı: 104, s. 5-19.
Pelliot, Paul (1995); Uygur Yazısıyla Yazılmış Uğuz Han Destanı Üzerine, (Çev. Vedat Kö- ken), Ankara: TDK Yayınları.
Sinor, Denis (1950); “Oğuz Kağan Destanı Üze- rine Mülâhazalar”, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, (Çev. Ahmet Ateş), C. IV, 30 Kasım, S. 1-2, s. 1-14.
Şerif Necati, “Soma’da Aya Dair İnanmalar”, Halk Bilgisi Haberleri, No: 105, 1940, Yıl: 9, s. 229-230.
Taş, İsmail (2011); Türk Düşüncesinde Kozmogo- ni-Kozmoloji, Konya: Kömen Yayınları.
Temir, Ahmet (2016); Moğolların Gizli Tarihi I Tercüme, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Turan, Fatma Ahsen (2011); “Orta Asya’dan Anadolu’ya Mitik Yolculukta Tabiat Olayla- rı”, Milli Folklor, Yıl: 23, Sayı: 90, s. 49-59.
Yıldız, Naciye (1995); Manas Destanı (W. Rad- loff) ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tah- liller, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.