Nazzâm’ın Doğa Felsefesinde İ‘timâd Hareketi: Ne’liği ve İşlevi

Bu çalışma Nazzâm’ın i‘timâd hareketi kavramını çözümlemekte ve “Bir nesne bir mekândan başka bir mekâna nasıl yer değiştirmektedir?” soru-sunun cevabını aramaktadır. Mu’tezilî düşüncede nesnelerin yer değiştir-mesi i‘timâd kavramı üzerinden açıklanmıştır. İ’timâd kavramının karşılığı çoğunlukla, ağırlık olarak verilmiştir. Mu’tezilî bir düşünür olan Nazzâm’ın farklı bir i‘timâd düşüncesi vardır. Ona göre i’timad, itme ha-reketidir. İ’timâd hareketinin oluşması (i) İnhisâr (Bir nesnenin hava ve su tarafından kuşatılmış olması) ve (ii) gaye (nesnelerin doğal hedefi) olmak üzere iki temel koşula bağlıdır. Ona göre hareket, sadece mekân, nitelik ve nicelikteki değişimle sınırlı değildir, cevheri de içine alacak şekilde, daha geniş varlık kategorileri hakkındadır

Anahtar Kelimeler:

Mu’tezile, Nazzâm, i‘timâd, hareket, doğa.

PDF

___

Aristoteles, Fizik, çev. Saffet Babür, Yapı Kredi yay., İstanbul, 2005.
Aristoteles, et-Tabî‘a (İbn Samh, İbn ‘Adi, Matta İbn Yunus ve Ebu’l-Farac, İbn Tayyib Şerhleri ile beraber), I-II Arapça çev. İshak b. Huneyn, el- Hey’etu’l- Mısriyya, Kahire, 1984,
Aurelius, Emperor, Thoughts, çev. George Long, London, 1880.
Bağdadî, Abdulkahir, el-Fark Beyne’l-Firak ve Beyanu’l-Firkati’n-Nâciyeti min- hum, thk. Muhammed Osman el-Huşt, Mektebetu İbn Sina, Kahire, 1988.
Câhiz Ebû Osman ‘Amr b. Bahr, el-Hayevân, I-VII (thk. Abdusselâm Mu- hammed Harûn) Cemiyyetu’r-Riayeti’l-Mütekâmile, Mısır, 2004.
Câhiz, Ebû Osman ‘Amr b. Bahr “Kitâbu’l-Mesâil ve’l-Cevâbât fi’l-Ma’rife”, er-Resâilu’l-Kelâmiyye, thk. Ali Bû Melhim, Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, Beyrût, 2004.
Câhiz, “Halku'l-Kur'an”, Resâilu’l-Kelâmiyye, thk. Ali Bû Melhim, Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, Beyrût, 2004.
Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn, eş-Şâmil fi Usûli’d-Dîn, thk. Ali Sami en-Neş- şâr, Menşeetu’l-Mearif, İskenderiyye, 1969,
Dağ, Mehmet, “Kelâm ve İslam Felsefesinde Hareket Kavramı” Ankara Üni- versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXIV, sayı:1, 1981, s. 221-248.
Dhanani, Alnoor, The Physical Theory of Kelām: Atoms, space, and void in Bas- rian Mu‘tazili Cosmology, E. J. Brill, Leiden, 1994.
Ebû Rîde, Abdulhâdi, İbrahim b. Seyyâr en-Nazzâm ve Ârauhu’l-Kelâmiyyetu’l- Felsefiyye, Matba‘atu Lecnetu’t-Te’lîf ve’t-Tercüme ve’n-Neşr, Ka- hire, 1946.
Eş’arî, Ebû’l-Hasan Makâlâtü’l-İslâmiyyîn, thk. Nevâf el-Cerrâh, Dâru Sâdir, Beyrût, 2008.
Frank, Richard, Beings and their Attributes: The Teaching of the Basrian School of the Mutazila in the Classical Period Studies in Islamic Philosophy and Science, State Universty of New York Press, 1978.
Havârizmî, Rüknüddin, b. el-Melahîmî, Kitâbu’l-Fâik fi Usuli’d-Dîn, thk. Wilferd Madelung ve Martin McDermot, Iranian Institute of Philos- ophy&Institute of Islamic Studies Free Universty of Berlin, Tehran, 2007.
Hayyât, Ebû’l-Huseyn Abdurrahmân b. Osmân, Kitâbu’l-İntisâr ve’r-Red alâ İbni’r- Râvendî, thk. Niberg, Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, Mısır, 1925.
Horovitz, S., “Ueber den Einfluss der Grechischen Philoophie auf die Entwicklung des Kalam” Jahres-Bericht des Jüdisch-theologischen Semi- nars Fraenckel’scher Stiftung, Breslau, 1909.
Işık, Kemal, “Nazzâm ve Düşünceleri” İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, sayı:3, 1977.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endulisî, el-Fasl fi’l-Milel ve’l- Ehvâ’ ve’n-Nihel, I-V, thk. Muhammed İbrahim Nasr ve Abdurrah- man Umeyre, Dâru’l-Cîl, Beyrut.
İbn Manzûr, Lisânü’l-‘Arab, I-XVIII, thk. Emin Muhammed Abdulvahab, Dâru’İhyâu’t-Türâsi’l-‘Arabî, Beyrut, 1999.
İbn Matteveyh, Hasan en-Necrânî el-Mu’tezilî, et-Tezkiretu fi Ahkâmi’l-Cev- heri ve’l-A’râd, thk. Sâmî Nasr Lütf ve Faysal Bedir, Dâru’s-Sekâfeti li’t-Tibâeti ve’Neşr, Kahire, 1975.
İbn Sinâ, Ebû ‘Alî, “Risâletu’l-Hudûd”, Tisu Resâil fi’l-Hikmeti ve’t-Tabi’iyyât, Dâr’u’l-‘Arab, Kahire, tsz.
el-‘İcî, Adudu’d-Din Abdurrahman, el-Mevâfık fi İlmi’l-Kelâm, Âlemu’l-Kü- tüb, Beyrût, tsz.
Jones, W. T., Klasik Düşünce Batı Felsefe Tarihi, I-V, (Hakkı Hünler) Para- digma yay., İstanbul, 2006.
Ka‘bî, Ebu Kasım el-Belhî, “Bâbu Zikri’l-Mu’tezileti min Makâlâti’l- İslâmiyyîn”, Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabâkâti’l-Mu’tezile, (thk. Fuad Seyyid), ed-Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, Tunus, 1986,
Kâdî Abdülcebbar b. Ahmed, el-Hemadânî, el-Muhît bi’t-Teklîf (İbn Matte- veyh tarafından derlenmiştir), thk. Ömer es-Seyyid ‘Azmî, ed- Dâru’l-Mısriyye, Kahire, tsz.
Kâdî Abdülcebbar b. Ahmed, el-Hemadânî el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l- ‘Adl, IV-IX, XI-XVII, XX, (thk. Mahmûd Muhammed Kâsim, edt. İb- rahim Medkûr ve Tâhâ Hüseyin), Kâhire tsz.
Orhan Şener Koloğlu, “İbn Hazm’da Kümûn ve Yaratma”, Uludağ Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVII, sayı: 1, 2008.
Nazmî, Sâlim ve Muhammed Aziz, İbrahim b. Seyyâr en-Nazzâm ve’l-Fikri’n- Nakdî fi’l-İslâm, Müessetu Şebâbi’l-Câmieti, İskenderiye, 1983.
Nisâbûrî, Ebû Reşîd Sa’id b. Muhammed, el-Mesâil fi’l-Hilâf Beyne’l-Bas- riyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn, thk. Ma’n Ziyade ve Rıdvân es-Seyyid, Mahdu’l-İnmâi’l-‘Arabi, Beyrût, 1979.
Pines, S., Mezhebu’z-Zerre ‘inde’l-Müslimîn, Almancadan Arapçaya çev. Mu- hammed Abdülhadi Ebu Zeyde, Mektebetu’n-Nahdeti’l-Mısriyye, Kahire, 1946.
Râzî, Fahreddin, Kitabu Muhassali Efkâri’l-Mütekaddimîn ve’l-Muteahhirîn mine’l-Felâsifeti ve’l-Mütekellimîn, thk. Tâhâ Abdurraûf Sa‘d, Mekte- betu’l-Küllüyyâti’l-Ezheriyye, Kahire, tsz.
Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim, el-Milel ve’n-Nihal, Mües- setü’l-Kütübi’l-Sekâfiyye, Beyrût, 1994.
Şeyhu’l-Müfîd Muhameed el-‘Ukberî, Evâilu’l-Makâlât, thk. İbrahim el- Ensârî, el-Mü’temeru’l-Alemî li Elfiyyeti’ş-Şeyhi’l-Müfid, Tahran, 1413.