İbn Sînâ’nın Kânûn’unda ve Erken Dönem Osmanlı Tıbbına Ait İki Eserde Bulunan Tîryâk-ı Fârûk Formüllerinin Karşılaştırılması

Zehirler ve zehirlenmeler tarihin en eski zamanlarından beri insanlığın dikkatini çekmiş zehirler ve panzehirler üzerine pek çok eser vücuda getirilmiştir. Mitridaticum ve theriac formülasyonlarının günümüze aktarılmasında Galenos’un hatırı sayılır bir yerinin olduğu bilinmektedir. Galenos, mithridaticum yapımında kullanılan maddelere İmparator Neron’un özel hekimi olan Andromachus (M.S. 1. yy.)’un bazı maddeleri çıkarıp ve bazı maddeler ekleyerek galene adını verdiği başka bir karışım imâl ettiğini belirtmiştir. Galene ifadesi yerine sonraları theriac ifadesinin kullanılmaya başlandığı bilinmekle beraber bunun ne zaman ve nasıl olduğu ulaşılan kaynaklarda belirtilmemektedir.Andromachus tarafından geliştirilen bu theriac (tiryâk) bileşiminin İslâm kültürüne de geçtiğini görüyoruz. Theriac, Türk-İslam tıbbında da tiryak olarak telaffuz edilip panzehir anlamı yüklenerek kullanılagelmiştir. Tiryâkın İslâm kültürüne geçişinde rol oynayanlardan birinin Aegina’lı Paulus [Paulus Aeginata (625–690)] olduğunu aktarılmaktadır. Aeginalı Paulus hem mitridaticum’dan hem de theriac’dan bahsetmektedir. Aeginalı Paulus’un kitaplarının Râzî (854-930) tarafından kullanıldığı ve hatta Yuhanna bin Mâseveyh (ö. 857), Huneyn bin İshak (813–873) ve Râzî’nin (864–930) ilaç listelerinde tiryâktan bahsettiği bilinmektedir. Zaman içerisinde farklı tiryâk formülasyonlarının oluşturulduğu ve farklı amaçlarla kullanıldığı görülmektedir. Bu formüllerden biri de Batı’da grand tiryâk olarak da isimlendirilen tiryâk-ı fârûkdur. Bu araştırmada İbn Sînâ ve iki farklı Osmanlı hekimi olan İbn Şerîf ve Şerefeddîn Sabuncuoğlu’nun verdiği tiryâk-ı fârûk formülleri karşılaştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Tiryâk, Osmanlı eczacılığı, Mürekkep devâlar

The Comparison of Grand Theriac Formulations in Canon of Avicenna and Two Manuscripts From Early Ottoman Medicine

The poisoning could be accepted the source of horror in ancient times. According to Galen, a physician named Andromachus changed the recipe of mithridatikon and developed another compound antidote called galene. In time the name galene was changed to theriac. The theriac remedy began to use as an antidote against all kinds of venoms. It was believed that theriac both protected and cured from the venom of all poisonous beasts, such as snakes, spiders, scorpions, rats or mad dogs. The theriac was not only an antidote in an original sense but it was used in a very extensive way.The theriac has been transferred to Turc-Islamic populations and was used extensively. Also it was pronounced as tiryâq or diryaq in Turc-Islamic populations. There are so many different theriac recipes in Turc-Islamic medicine. In this study only grand theriac formulations are put emphasis on. These theriac compositions are called grand theriac (tiryâq al-fârûq), because they have ingredients much more than the others. In this work it tried to compare the different compositions of grand theriac which were used by Avicenna and two Ottoman medical manuscripts called Yâdigâr and Mucerreb-nâme.

Keywords:

Theriac, Ottoman pharmacy, Compaund drugs,

PDF

___

Aulus Cornelius Celsus, De Medicina, Book V, (English Translation): http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Celsus/5*.html#note49 (Accessed in August 2, 2017).
Codex Pharmacopée Française: Paris 1837.
Şehsuvaroğlu B. Eczacılık Tarihi Dersleri (History of Pharmacy Textbook), Istanbul: Istanbul Universitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları; 1970.
Lane RW, Borzelleca JF. Harming and Helping Through Time: The History of Toxicology, In: Hayes WA., editors, Principles and Methods of Toxicology, Fifth Edition, NewYork: Informa Heathcare; 2008, pp. 3–45.
Grout, James: Encyclopædia Romana, 2015,http://penelope.uchicago.edu/~grout/encyclopaedia_romana/aconite/mithridatum.html (Accessed in June 12, 2015).
Pliny. The Natural History. Vol. V, Bostock J, Riley H. T., translators, London: Henry G. Bohn; 1856.
Vogt S., Drugs and Pharmacology, In: Hankinson R. J., editor, The Cambridge Companion to Galen, New York: Cambridge University Press 2008, pp. 304-322.
Griffin JP. The Development of Human Medicines Control in Europe from Classical Times to the Year 2000, In: Edwards LD. et all., editors, Principles and Practice of Pharmaceutical Medicine, Second Edition, West Sussex, JohnWiley & Sons Ltd.: 2007, pp. 415-441.
Terzioğlu A. Osmanlılarda Hastaneler, Eczacılık, Tababet ve Bunların Dünya Çapında Etkileri (Hospitals, Pharmacy, Medicine in Ottomans, and Their Worldwide Impressions), Istanbul: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları; 1999.
Parojcic D et all. La Thériaque: Médicament et Antidote, Vesalius, 9 (1) 2003, pp. 28–32.
Tez Z. Ilac ve Parfümün Sihirli Dünyası (Magical World of Pharmacy and Perfumes), Istanbul: Hayy Kitap; 2010.
Pormann P. The Oriental Tradition of Paul of Aegina's Pragmateia, Leiden: Koninklijke Brill; 2004.
Pancaroğlu O. Socializing Medicine: Illustrations of The Kitab al-Diryāq, Muqarnas An Annual on the Visual Cultures of the Islamic World (18) 2001, pp. 155–172.
Bîrûnî, Abu Raihan: Kitab al-Saidana fi'al-tibb, trans. Esin Kahya, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı; 2011.
Avicenna (Abû ‛Ali al-Husayn ibn ‛Abd Allâh ibn Sînâ): The Canon of Medicine (al-Qânûn fi al-Tıbb), trans. Cameron Gruner and others, NewYork: AMS Press Inc.; 1973.
Avicenna (Abû ‛Ali al-Husayn ibn ‛Abd Allâh ibn Sînâ): Al-Qânûn fi al-Tıbb, Book V (Turkish translation), trans. Esin Kahya, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi; 2010.
Ibn Sherif: Yâdigâr, Sakin O., editor, Istanbul: Yerkure Yayınları; 2003.
Bayat, AH. Tıp Tarihi (History of Medicine), Istanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği; 2010.
Şar S., Süveren K. Mücerreb-nâme’deki Tiryâk Formüllerinin Eczacılık Açısından Değerlendirilmesi (The Evalution of Theriac Formulations in The Mucerreb-nâme From The View of Pharmacy), Türkiye Klinikleri J Med Ethics (14) 2006, pp. 145–149.
Sabuncuoglu, Sheref al-Din: Mücerreb-nâme, Uzel İ., Süveren K., editors, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları; 1999.