Naṣībīn/Nusaybin Bīmāristānı tarihine bir katkı
Anadolu’da inşa edilen ve varlığını ancak yazılı kaynaklardan öğrendiğimiz hastanelerden birisi Nusaybin’de tesis edilmiştir. Aḥmed ʿĪsā Beg Tārīḫu’l-Bīmāristānāt fī’l-İslām adlı eserinde İbn Baṭṭūta Seyahatnamesi’ni referans göstererek Bīmāristān-ı Naṣībīn başlığı altında XIV. yüzyılda Nusaybin’de bir hastane bulunduğunu haber vermektedir ve literatürdeki pek çok çalışmada da Nusaybin hastanesiyle ilgili olarak yalnızca bu bilgiye atıf yapılmaktadır. Araştırmalarımız sırasında karşılaşılan bazı yeni bilgiler ışığında Naṣībīn/Nusaybin Bīmāristānı tarihi hakkında Türk tıp tarihi literatüründe yer alan bilgileri tamamlayıcı bir değerlendirmenin yapılması bu çalışmanın amacıdır. Bu araştırmada Naṣībīn/Nusaybin Bīmāristānı hakkında bilgi içeren birincil kaynaklar saptanmış, bu kaynakların incelenmesi ile elde edilen Naṣībīn/Nusaybin Bīmāristānı ile ilgili bilgiler yazının “bulgular” bölümünde verilmiş ve sonra literatür eşliğinde tartışılmıştır. Naṣībīn/Nusaybin Bīmāristānı Büyük Selçuklu İmparatorluğu zamanında Musul Atabegliği Veziri Cemālu’d-dīn tarafından yaptırılmıştır. İbn Cübeyr ve İbn Baṭṭūṭa, seyahatnamelerinde, sırasıyla 1184 ve 1327 tarihlerinde bu hastanenin varlığından söz etmektedirler. Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde ise Nusaybin Hastanesi hakkında hiçbir bilgi bulunmamaktadır. İbnu’l-Ezrāḳ’ın Tārīḫ-i Meyyāfāriḳīn ve Āmid adlı eserinin Vezīr Cemālu’d-dīn’in Naṣībīn Bīmāristān’ın banisi olduğunu kaydeden halen tek eser olduğu görülmektedir.
Anahtar Kelimeler:
Anadolu, Nusaybin, Bimaristan, Tıp Tarihi
A contribution to the history of Bīmāristān of Naṣībīn/Nusaybin
One of the hospitals built in Anatolia, which we have learned from the sources, was established in Nusaybin. Aḥmed ʿĪsā Beg notified that there was a hospital in Nusaybin in 14th century in the chapter on Bīmāristān-ı Naṣībīn of his book entitled Tārīḫ al-Bīmāristānāt fī al-Islām. His argument relied on The Travels of Ibn Baṭṭūta and solely this knowledge was referred to in lots of other works in the literature. Aim of this study is the complementary evaluation of the information regarding the history of Bīmāristān of Naṣībīn/Nusaybin existed in the history of Turkish medicine in the light of some new knowledge encountered during our research. Primary sources, which include information on Bīmāristān of Naṣībīn/Nusaybin, were determined and studied, then acquired information regarding Bīmāristān of Naṣībīn/Nusaybin were presented in the “results” section and discussed in the light of literature. Bīmāristān of Naṣībīn/Nusaybin was constructed by Jamāl al-dīn, the vizier of Zangid Atabegs of Mosul during the age of the Great Seljuk Empire. Ibn Jubayr and Ibn Baṭṭūṭa, in their travel books, made mention of this hospital existed in 1184 and 1327, respectively. There is no information on Bīmāristān of Naṣībīn/Nusaybin in Evliya Çelebi’s travel book. Tārīkh Mayyāfāriḳīn wa Āmid still is the unique book in which Vizier Jamāl al-dīn was registered as the founder of Bīmāristān of Naṣībīn/Nusaybin.
Keywords:
Anatolia, Nusaybin, Bimaristan, History of Medicine,
___
- 1. Şehsuvaroğlu BN. Eskülap ve Asklepion’lar. [İstanbul] Tıp Fakültesi Mecmuası 1952;15(2):1010-32. 2. Bayat AH. Tıp Tarihi, 1. Baskı. İzmir: Sade Matbaa; 2003. 3. Terzioğlu A. Ortaçağ İslâm-Türk hastahaneleri ve Avrupa’ya tesirleri. Belleten 1970;34(133):121-49. 4. Sayılı A. The emergence of the prototype of the modern hospital in Medieval Islam. Belleten 1980;44(174):279-86. 5. Azizi MH. Gondishapur School of Medicine: the most important medical center in Antiquity. Arch Iranian Med 2008;11(1):116-9. 6. Ünver AS. Selçuk Tababeti XI-XIV üncü Asırlar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları; 1940. 7. Cantay G. Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşifaları. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını; 1992. 8. Kâhya E, Erdemir Demirhan A. Bilimin Işığında Osmanlıdan Cumhuriyete Tıp ve Sağlık Kurumları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları; 2000. 9. Acıduman A, Tuzcu K. Meyyâfârikîn Bîmâristânı üzerine bazı yeni bilgiler ışığında bir değerlendirme. Belleten 2016;80(289):65-80. 10. Ünver AS, Bayrı H. Artık Oğulları ve Mardin’deki hastaneleri. Türk Tıb Tarihi Arkivi 1940;5(17):27-32. 11. Ünver AS. 750 Yıl Önce Kayseri Tıbbiyesi 1206-1956. İstanbul: Tıbbiyeli Yayınları; 1956. 12. Ünver AS. Sivas’ta Birinci Keykavus Hastanesi 1217 (614). Tedavi Kliniği ve Laboratuvarı Mecmuası 1938;201-8. 13. [Ünver] AS. Divrikide Prenses Turan Malik Hastanesi. Tedavi Seririyatı ve Laboratuvarı Mecmuası 1934; 4(15):126-9. 14. Önge Y. Çankırı Darüşşifası. Vakıflar Dergisi 1962;5:251-5+21 Resim. 15. Yaman TM. Kastamonu Tarihi “XV inci asrın sonlarına kadar” I. İstanbul: Ahmed İhsan Matbaası Ltd.; 1935. pp: 86-8. 16. [Ünver] AS. XIII cü asırda Tokatta Selçuk Hastanesi. Tedavi Notları 1934;9(15-16):436-9. 17. Ünver AS. Amasya darüşşifası 1308. Tedavi Kliniği ve Laboratuvarı Dergisi 1935;5:29-34. 18. Kütük A. Nusaybinli Aziz Yakub ve Nusaybin Şehrinin Manevi Savunması (M.S. 338-350). Mukaddime 2012;5:1-24. 19. Tuncel M. “Nusaybin.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 33. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı; 2007. pp:269-70. 20. Honigmann E [Bu madde Besim Darkot tarafından ikmâl edilmiştir]. “Nasîbin.” İslâm Ansiklopedisi, 9. Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi; 1964. pp: 99-103. 21. Nusaybin Okulu ve Mor Yakup Kilisesi. Nusaybin Belediyesi. [Internet] [2015 May 25] Available from: http://www.nusaybin.bel.tr/d/Nusaybin%20Okulu%20ve%20Mor%20Yakup%20Kilisesi.pdf 22. Prioreschi P. A History of Medicine, Vol. IV-Byzantine and Islamic Medicine, First Edition 2001, Reprinted. Omaha: Horatius Press; 2004. pp:120-4. [Internet] [2016 Mar 09] Available from: https://books.google.com.tr/books?id=q0IIpnov0BsC&pg=PA121&dq=school+of+nisibis&hl=tr&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=school%20of%20nisibis&f=false 23. Majno G. The Healing Hand: Man and Wound in the Ancient World, Third Printing. Harvard University Press; 1982. p:420. 24. Garrison FH. An Introduction to the History of Medicine with Medical Chronology, Suggestions for Study and Bibliographic Data, Fourth Edition, Reprinted. Philadelphia and London: W.B. Saunders Company; 1929. p:127. 25. Russell G. “Greece x. Greek Medicine in Persia.” Encyclopaedia Iranica. Vol. XI. pp:342-57. [Internet] [cited 2015 May 25] Available from: http://www.iranicaonline.org/articles/greece-x 26. Castiglioni A. A History of Medicine, Translated from Italian and edited by E.B. Krumbhaar, Second Edition, Revised and Enlarged. New York: Alfred A. Knopf; 1958. p:259. 27. Syrian Anatomy Pathology and Therapeutics or “The Book of Medicines”, The Syriac Text, Edited from a Rare Manuscript, with an English Translation, etc. by Budge EAW. Published under the Direction of the Royal Society of Literature of the United Kingdom, Volume I, Introduction. Syriac Text. London, Humphrey Milford Oxford University Press, 1913. [Internet] [cited 2015 Jun 06] Available from: https://archive.org/stream/syriananatomypat01budg#page/n5/mode/2up 28. Greatrex G. Khusro II and Christians of his Empire. Journal of the Canadian Society for Syriac Studies 2003;3:78-88. 29. Ünver AS. Tıb Tarihi-Tarihten Önceki Zamandan İslâm Tababetine ve İslâm Tababetinden XX ci asra kadar-I ve II inci Kısımlar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları; 1943. 30. Şehsuvaroğlu BN, Erdemir Demirhan A, Cantay Güreşsever G. Türk Tıp Tarihi. Bursa: Taş Kitapçılık-Yayıncılık; 1984. 31. Aydın E. Dünya ve Türk Tıp Tarihi. Ankara: Güneş Kitabevi; 2006. 32. Demirhan Erdemir A. Tıp Tarihi. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri; 2014. 33. Terzioğlu A. Bîmâristan. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 6. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı; 1992. pp:163-78. 34. Aḥmed ʿĪsā Beg. Tārīḫu’l-Bīmāristānāt fī’l-İslām. Dımaşḳ: El-Maṭbaʿatu’l-Hāşimiyye; 1357 H./1939 M. p:202. [احمد عيسى بك، تاريخ البيمارستانات في الاسلام، المطبعة الهاشمية بدمشق، ١٣٥٧ ﻫ ـ ١٩٣٩ م]. 35. Turan O. Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi: Saltuklular, Mengücikler, Sökmenliler, Dilmaç Oğulları ve Artukluların Siyasî Tarih ve Medeniyetleri. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu; 1973. 36. Ahmed b. Yûsuf b. Ali İbnü’l-Ezrak. Meyyâfârikîn ve Âmid Tarihi (Artuklular Kısmı), Araştırma, İnceleme ve Notlarla Çeviren: Ahmet Savran. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını; 1992. pp:131-3. 37. Aḥmed b. Yūsuf b. ʿAlī b. el-Ezraḳ el-Maʿrūf bi-İbnu’l-Ezraḳ. Tārīḫ-i Meyyāfāriḳīn ve Āmid [Ḳısmu’l-Artuḳayyīn], Taḥḳīḳ ve Dirāset [İnceleme] ve Fehāris [Fihristler]: Aḥmed Ṣāvrān. Erzurum: Atatürk University, The Faculty of Arts and Sciences; 1987. pp:138-40. [A Critical Edition of The Artukid Section in Târîkh Mayyâfâriḳîn wa Âmid by Ibnu’l-Azraḳ al-Fâriḳî Aḥmad b. Yûsuf b. ‘Alî (510-578/1116-1182), Edited by Ahmet Savran. Erzurum: Atatürk University, The Faculty of Arts and Sciences; 1987]. [تاريخ ميافارقين وآمد [قِسْمُ الْاَرْتُقَيّين]، تأليف: احمد بن يوسف بن علي بن الازراق المعروف بابن الازراق، تحقيق ودراسة وفهارس: الدكتور احمد صاوران ]. 38. İbni Cübeyr. Endülüsten Kutsal Topraklara, Arapçadan Çeviren: İsmail Güler. İstanbul: Selenge Yayınları; 2003. 39. The Travels of Ibn Jubayr, Edited From A MS. In The University Library of Leyden by William Wright, Second Edition Revised by M. J. De Goeje and Printed for the Trustees of The “E. J. W. Gibb Memorial”, Leyden: E. J. Brill, Imprimerie Orientale; London: Luzac & Co.; 1907. pp:238-40. 40. Riḥletu İbni Cubeyr. Beyrūṭ: Dāru Ṣāder, Dāru Beyrūt; 1384 H, 1964 M. pp:214-215. [The Travels of Ibn Jubair, Editeurs: Dar Sader, Dar Beyrouth, Beyrouth]. [رِحلة ابن جُبَيْر، دار صَادر، دار بيروت، بيروت، ١٣٨٤ ﻫ، ١٩٦٤ م]. 41. Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî. İbn Battûta Seyahatnâmesi, I. Cilt, Çeviri, İnceleme ve Notlar: A. Sait Aykut, 2. Baskı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları; 2004. 42. Kitābu Rıḥleti İbni Baṭṭūṭa, el-musemmātu Tuḥfeti’n-Nuẓẓār fī Ġarāʾibi’l-Emṣār ve ʿAcāʾibi’l-Esfār, Birinci Baskı, Matbaʿa-i Ḫayriyye, Sahibi ve Müdürü: Es-Seyyid ʿUmar Ḥuseyn el-Ḫaşşāb, 1322 Hicri [1904/05]. [كتاب رحلة ابن بطوطة المسماة تحفة النظار في غرائب الأمصار وعجائب الاسفار، الطبعة الالى، بالمطبعه الخيريه لمالكها ومديرها السيد (عمر حسین الخشاب)، بسنة ١٣٢٢ هجریه]. 43. İbnü’l-Esîr. İslâm Tarihi: El-Kâmil fi’t-Târîh Tercümesi, On Birinci Cilt, Çeviren: Abdülkerim Özaydın, Redaktör: Mertol Tulum. İstanbul: Osman Başpehlivan; 1987. 44. ʿAlī b. Ebī’l-Kerem Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAbdi’l-Kerīm b. ʿAbdi’l-Vāḥid eş-Şeybānī el-maʿrūf bi-İbni’l-Es̠īr el-Cezerī (555-630 H). Et-Tārīḫu’l-Bāhir fī’d-Devleti’l-Atābekiyye (bi’l-Mavṣıl), Tahḳīḳ: ʿAbdu’l-Ḳādir Aḥmed Ṭuleymāt, Ḳāhire: Dāru’l-Kutubi’l-Ḥadīşe ve Baġdād: Mektebetu’l-Mesnā, 1386/1963. [علي بن أبي الكرم محمد بن محمد بن عبد الكريم بن عبد الواهد الشيباني المعروف بابن الاثير الجزري (٥٥٥ـ٦٣٠ﻫ) التاريخ الباهر في الدولة الاتابكية (بالموصل)، تحقيق: عبد القادر أحمد طليمات. دارالكتب الحديشة بالقاهرة ومكتبة المثنى ببغداد.]. 45. Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad-Basra-Bitlis-Diyarbakır-Isfahan-Malatya-Mardin-Musul-Tebriz-Van, 1. Baskı, 4. Kitap, 2. Cilt, Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları; 2010. 46. Şihābu’d-dīn Ebī Muḥammed ʿAbdu’r-raḥman b. İsmāʿīl ibn İbrāhīm el-Maḳdisī eş-Şāfiʿī. Kitābu’r-Ravżateyn fī Aḫbāri’d-Devleteyn, el-Cuzʾu’l-Evvel, Tabʿatu cedīde. Kāhire-Mıṣır: Maṭb[aʿ]atu Vāḍiyyi’n-Nīl; 1287. pp:134-9. [شهاب الدين أبي محمد عبد الرحمن بن اسمعايل ابن ابراهيم المقدسي الشافعي. كتاب الروضتين في أخبار الدولتين، الجزء الاول (طبعة جديدة)، بمطبة وادي النيل بمصر القاهرة؛ ١٢٨٧]. 47. Şehabüddin Ebu Şame Makdisî. Kitab el-Ravzateyn fi Tarih el-Devleteyn, Çeviri: Zakir Kadiri Ugan, 1 Cilt. TTK Kütüphanesi, Tercüme Eser, T/0052. pp:278-88. 48. Houtsma MTh (ed). Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, İmad ad-Dîn Al-Kātib al-Isfahânî’nin Al-Bondârî tarafından ihtisar edilen Zubdat al-Nuṣra va Nuḫbat al-ʿUsra adlı kitabının tercümesi. M. Th. Houtsma tarafından 1889’da Leiden’de neşredilen metinden Türkçeye çeviren: Kıvameddin Burslan. İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları; 1943. pp:191-3. 49. El-İmām ʿİmādu’d-dīn Muḥammed b. Muḥammed b. Ḥāmid el-Iṣfahānī. Kitābu Devleti’s-Selcūḳ, İḥtisāru’ş-Şeyḫi’l-İmāmi’l-ʿĀlem el-Fetḥ b. ʿAlī b. Muḥammed el-Bundariyyi’l-Isfahānī, Tabʿu ʿalā nafaḳihi Şirket-i Ṭabʿi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye. Şārʿu Bābi’l-Ḥalḳ-Mıṣır: Maṭbaʿatu’l-Mevsūʿāt; 1318 H./1900 M; pp:192-4. [الامام عماد الدين محمد بن محمد بن حامد الاصفهاني. كتاب دولة السلجوق، اختصار الشيخ الامام العالم الفتح بن علي بن محمد البنداريّ الاصفهانيّ، طبع على نفقه شركة طبع الكتب العربية، بمطبعة الموسوعات بشارع باب الحلق بمصر؛ ١٣١٨ ﮬ ـ ١٩٠٠ م]. 50. Ebū’l-ʿAbbās Şemsu’d-dīn Aḥmed b. Muḥammed b. Ebī Bekr b. Ḫallikān 608-681 H. Vefeyātu’l-Aʿyāni ve Enbāʾu Ebnāʾi’z-Zemān, Haz: Muḥammed Muḥyi’d-dīn ʿAbdu’l-Ḥamīd, El-cüzü’r-rābiʿ. Kāhire: Mektebetu’n-Nahḍati’l-Mıṣriyye; 1367/1948. pp:228-32. [أبو العباس شمس الدين أحمد بن محمد بن أبي بكر بن خلكان. وفیات الاعيان وأنباء أبناء الزمان، حققه، وعلق حواشيه، وضع فهارسه: محمد محي الدين عبد الهميد، الجزء الرابع. مكتبة النهضة المصرية، القاهرة؛ ١٣٦٧ ﮬ ـ ١٩٤٨]. 51. Gök Hİ. Musul Atabeyliği: Zengiler (Musul Kolu 1146-1233). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları; 2013. pp:118-28. 52. “Evliya Çelebi.” Meydan Larousse Büyük Lûgat ve Ansiklopedi, Dördüncü Cilt. İstanbul: Meydan Yayınevi; 1971. pp:457-8. 53. Mütercim Âsım Efendi. Burhân-ı Katı, Hazırlayanlar: Öztürk M, Örs D. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009; p:642.
- ISSN: 1309-761X
- Yayın Aralığı: Yılda 3 Sayı
- Başlangıç: 2010
- Yayıncı: OYA ÖGENLER