Abdullah HACIBEKİROĞLU, Muhammet Mücahit ASUTAY

İbn Usfûr el-İşbîlî’nin Şerhu Cümel Adlı Eserinde Zeccâcî’ye İtirazları

Arap gramer tarihine el-Cümel fi’n-naḥv isimli eseriyle önemli bir katkıda bulunan Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî’nin söz konusu kitabı hem Meşrik’te hem de Mağrib’de rağbet görmüştür. Zeccâcî, kitabını sade ve anlaşılır bir dille kaleme almıştır. Tarihî süreç içerisinde el-Cümel’e çok sayıda şerh, haşiye ve ta‘lik yazılmıştır. Endülüs âlimlerinden İbn Usfûr el-İşbîlî’nin de el-Cümel üzerine üç şerh yazdığı bilinmektedir. Bu çalışmada İbn Usfûr’un Şerḥu Cümeli’z-Zeccâcî (eş-Şerḥu’l-kebîr) isimli oldukça geniş ve kapsamlı olan şerhi çerçevesinde Zeccâcî’ye itiraz ettiği bazı nahvî meseleler ele alınmıştır. İbn Usfûr, şerhinde sadece Zeccâcî’ye değil görüşlerini zikrettiği pek çok erken dönem dilciye de itirazlarını serdetmiştir. İbn Usfûr’un şerhine bakıldığında farklı düşündüğü konularda gerek metodik yönden gerekse de fikrî bakımdan eleştirilerini sakınmadığı görülmektedir. Ancak bu çalışma Zeccâcî’ye yaptığı itirazlarla sınırlandırılmıştır. Bu bağlamda Şerḥu Cümel’de eleştiri ve itiraza mahal olan konular tespit edilmiş, ilk gramer eserlerindeki yaklaşımlar göz önünde bulundurularak her bir itiraz kendi içerisinde değerlendirilmiştir. İbn Usfûr’un itiraz ettiği meselelerde illetlendirme, delillendirme ve nahiv usulü yöntemlerinden yararlanma gibi çeşitli argümanlara başvurarak kapsayıcı açıklamalar yaptığı görülmektedir. İbn Usfûr şerh boyunca gramer terimlerinin tanımı noktasında özellikle durmuş ve Zeccâcî’nin tanımlarını tenkit etmiştir. Bu bakımdan onun tanımlar ve nahvin bazı fürû meseleleriyle ilgili yaklaşım ve itirazları ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Arap dili, Nahiv, İbn Usfûr, Zeccâcî, el-Cümel, Şerḥu Cümel

PDF

___

Akbaş, Rıfat. “Nahi̇v İlmi̇nde Kavram-Teri̇m Problemi̇: İsi̇m, Fi̇i̇l ve Harf Örneği̇”. Journal of Social And Humanities Sciences Research (JSHSR) 5/31 (Ocak 2018), 4656-4671. https://doi.org/10.26450/jshsr.922
Kur’an-ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: DİB Yayınları, 12. Basım, 2011.
Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkāhir b. Abdirrahmân b. Muhammed el-. Delâʾilü’l-iʿcâz. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire: Mektebetü’l-hâncî, 1404/1984.
Çıkar, Mehmet Şirin. “Arap Dilbilim Çalışmalarında ‘Had/Tanım’ Terimi ve er-Rummânî’nin ‘el-Hudud’ Adlı Eseri”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/2 (2005), 53-69.
Dayf, Şevkī. el-Medârisü’n-naḥviyye. Kahire: Dârü’l-maârif, 7. Basım, 1968.
Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. el-Mevfûr min şerḥi İbn ʿUṣfûr. thk. Ahmed Muhammed el-Cündî - Abdülmelik Ahmed Şityevî. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1438/2017.
Eyyupoğlu, Zeynep. İbn Usfûr el-İşbîlî ve Şerhu Cumeli’z-Zeccâcî Adlı Eserinin Arap Dilindeki Yeri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed el-. el-Bulġa fî terâcimi eʾimmeti’n-naḥv ve’l-luġa. thk. Muhammed el-Mısrî. Dımaşk: Dâru Sadüddîn, 1421/2000.
Galâyînî, Mustafa el-. Câmiʿu’d-dürûsi’l-ʿArabiyye. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1414/1993.
Hasan, Abbas. en-Naḥvü’l-vâfî. 4 Cilt. Kahire: Dârü’l-maârif, 3. Basım, 1973.
Heytî, Abdülkādir Rahim el-. Ḫaṣâiṣu meẕhebi’l-Endelüsi’n-naḥvî ḫilâle’l-ḳarni’s-sâbiʿi’l-hicrî. Bingazi: Câmiatü Kâryûnus Yayınları, 2. Basım, 1993.
İbn Akīl, Ebû Muhammed Bahâüddîn Abdullah b. Abdirrahmân b. Abdillâh b. Akīl el-Hemedânî. Şerḥu Elfiyyeti İbn Mâlik (Şerḥu İbn ʿAḳīl ʿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik). 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1409/1988.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh. Şerḥu Ḳaṭri’n-nedâ ve belli’ṣ-ṣadâ. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 2. Basım, 1418/1997.
İbn Usfûr, Ebü’l-Hasen Alî b. Mü’min b. Muhammed b. Alî. Şerḥu Cümeli’z-Zeccâcî (eş-Şerḥu’l-kebîr). thk. Sâhib Ebû Cenâh. 2 Cilt. Bağdat: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1980.
İbn Yaîş, Ebü’l-Bekā Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî b. Yaîş b. Muhammed. Şerḥu’l-Mufaṣṣal li’z-Zemaḫşerî. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2001. İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî b. Sehl. el-Uṣûl fi’n-naḥv. thk. Abdülhüseyin Fetelî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 3. Basım, 1417/1996.
Müberred, Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr el-. el-Muḳteḍab. thk. Muhammed Abdülhâlik Uzayme. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1382/1963.
Sabbân, Ebü’l-İrfân Muhammed b. Alî es-. Ḥâşiyetü’ṣ-Ṣabbân: Şerḥu’l-Üşmûnî ʿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik ve meʿahu Şerḥü’ş-Şevâhid li’l-ʿAynî. thk. Tâha Abdurrauf Sa‘d. 4 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ts.
Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-hâncî, 3. Basım, 1408/1988.
Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed es-. Buġyetü’l-vuʿât fî ṭabaḳāti’l-luġaviyyîn ve’n-nüḥât. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 2 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-fikr, 2. Basım, 1399/1979.
Şelevbîn, Ebû Alî Ömer b. Muhammed b. Ömer b. Abdillâh eş-. Şerḥu’l-Muḳaddimeti’l-Cezûliyye el-Kebîr. thk. Türkî b. Sehv b. Nizâl el-Uteybî. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 1413/1993.
Tantâvî, Muhammed et-. Neşʾetü’n-naḥv ve târîḫu eşheri’n-nüḥât. Kahire: Dârü’l-maârif, 2. Basım, 1995.
Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. İshâk ez-. el-Cümel fi’n-naḥv. thk. Ali Tevfîk el-Hamed. Beyrut: Müessesetü’r-risâle - İrbid: Dârü’l-emel, 1404/1984.
Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. İshâk ez-. Ḥurûfü’l-meʿânî. thk. Ali Tevfîk el-Hamed. Beyrut: Müessesetü’r-risâle - İrbid: Dârü’l-emel, 1403/1983.
Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed ez-. el-Mufaṣṣal fî ʿilmi’l-ʿArabiyye. Beyrut: Dârü’l-cîl, 2. Basım, ts.
Ziriklî, Hayreddin ez-. el-Aʿlâm: Ḳāmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-ʿArab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşriḳīn. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-melâyîn, 15. Basım, 2002.
Zübyânî, Nâbiġa ez-. Dîvânü’n-Nâbiġa ez-Zübyânî. Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, 2. Basım, 1426/2005.