Müftîzâde Muhammed b. Hamza’nın Taklit ve İkrah Altında Gerçekleşen Talâka Dair Risâlesinin Tahkik, Tahlil ve Tercümesi

Bu makale Osmanlı âlimlerinden Müftîzâde Muhammed b. Hamza’ya ait bir risâlenin tahkik, tahlil ve tercümesini konu edinmektedir. Müellif Müftîzâde bu eserinde “fetva”, “taklit” ve “ikrah altında gerçekleşen talâk”la ilgili konuları incelemektedir. Muhammed b. Hamza, içinde bulunduğu dönemin şartlarını göz önüne alarak ikrah altında gerçekleşen talâkın geçersiz sayılması gerektiğini savunmaktadır. Bu görüşüyle yaşadığı coğrafyada hakim konumda bulunan Hanefî mezhebinin görüşlerinin dışına çıkan müellif, bu tutumunu sağlam bir zemine oturtmak için risâlenin giriş kısmında taklidle ilgili hükümleri incelemiştir. Gerektiği takdirde farklı müctehidlerin görüşlerinin aynı zaman diliminde uygulanabileceği konusunu sağlam bir zemine oturtan müellif, ikrah altında gerçekleşen talâk hususunda da Mâlikî, Şâfiî ve Hanbelî mezheplerine ait görüşün uygulanmasını yaşadığı dönemin şartlarına uygun bulmaktadır. Makalede konu iki bölüm halinde incelenmektedir. Birinci bölüm müellif ve risâle hakkında genel bir bilgi içermekte, çalışmanın ikinci ve esas bölümünü ise risâlenin tahkik ve tercümesi oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Fetva, Taklit, Müft

The Critical Edition, Analysis and Translation of Muftīzāde Muhammad b. Hamza’s Treatise on Divorce Performed under Duress and Taqlid

The aim of this article is to evaluate the critical edition, analysis and translation of a treatise that was written by the Ottoman scholar Muftīzāde Muḥammad b. Hamza. In his treatise, the author investigated the issues of fatwā and taqlīd related to divorce performed under duress (ikrāh). Considering the conditions of his time, Muhammad b. Hamza maintains the necessity of nullifying the divorce performed under duress. With this opinion, the author parts from the views of the Ḥanafī school, which had the prevailing position in the region where he lived. Furthermore, in order to strengthen his position, Muftīzāde Muḥammad b. Hamza investigates the provisions related with imitation (taqlīd) in the introduction of the treatise. Building on the issue that the views of different mujtahids can be performed simultaneously if required on solid ground; the author deems the view of the Mālikī, the Shāfi‘ī and the Ḥanbalī schools suitable on ivorce performed under duress for the conditions of his time. The present article examines the subject in two sections. The first section contains general knowledge on the author and his treatise, which is followed by the bulk of the study that entails the critical edition and analysis of the treatise.

Keywords:

Fatwā, Taqlīd, Muftī,

PDF

___

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned (nşr. Ahmed Muhammed Şâkir). I-VIII, Kahire: Dâru’l-hadîs, 1416/1915.
Akdağ, Mustafa, “Genel Çizgileriyle XVII. yy. Türkiye Tarihi.” Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 1996, IV, sy. 6-7, s. 201-47.
Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. I-II, Beyrut: Dâru ihyâi’ttürâsi’l- Arabî, 1370/1951.
----------. Îzâhu’l-meknûn. I-IV, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 73. ve 75. Mühimme defterleri.
el-Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer. Tuhfetü’l-ebrâr şerhu Mesâbîhi’s-sünne (nşr. Nureddin Tâlib – v.dğr.). I-III, Kuveyt: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1434/2012.
el-Bezzâzî, Hâfızüddîn Muhammed b. Muhammed el-Kerderî el-Hârizmî. el-Câmiu’l-vecîz (el-Fetâva’l- Bezzâziyye). I-VI, Fetâvâ-yı Hindiyye’nin IV-VI cüzlerinin kenarında), Beyrut: Dâru’l-fikr, ts. Bilmen, Ömer Nasûhî. Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul: Bilmen Yayınları. 1971.
el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail el-Cu‘fî. el-Müsnedü’s-sahîhü’l-muhtasar min umûri Rasûlillah sallallahu aleyhi ve sellem ve sünenihi ve eyyâmih (nşr. Muhammed Züheyr b. Nâsır). I-IX, Beyrut: Dâru tavki’n-necât, 1422/2001.
Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri (haz. A. Fikri Yavuz – İsmail Özen). I-III, İstanbul: Meral Yayınları, ts.
Cebeci, İsmail. Cerîde-i İlmiyye Fetvaları. Klasik Yayınları, 2009.
el-Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh (Tâcü’l-lüğa) (nşr. Muhammed Zekeriya Yusuf). I-VI, Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 1410/1990.
Cici, Recep. Bir Osmanlı Fakihi Âlim Muhammed b. Hamza’nın Fıkıh Risâleleri. Bursa: Emin Yayınları, ts.
Demirci, Seyda. Hacı Emirzâde Muhammed b. Hamza el-Aydınî’nin Hayatı, Eserleri ve Günlük Hayata Dair Bazı Risâlelerinin Tanıtımı (yüksek lisans tezi, 2014). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. el-Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Hamevî. el-Misbâhu’l-münîr fî ğarîbi’ş-Şerhi’l-kebîr. Kahire: Dâru’l-hadîs, 1429/2008.
Emîr Pâdişâh, Muhammed Emîn b. Mahmud el-Hüseynî el-Buhârî el-Mekkî. Teysîru’t-Tahrîr (nşr. Mustafa el-Bâbî el-Halebî). I-IV, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1351/1932.
Hüseyniklioğlu, Ayşegül. Mühimme Defterlerine Göre Osmanlı Devleti’nde Eşkıyalık Olayları (1594-1607) (yüksek lisans tezi, 2001), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer ed-Dımaşkî. Şerhu Manzûmeti ukûdi resmi’l-müftî (nşr. Müsellem Taybe). Dımeşk: Mektebetü dâri’s-sıddîk, 1433/2012.
----------. Reddü’l-muhtâr ale’d-dürri’l-muhtâr. I-VI, Beyrut: Dâru’l-fikr, 1412/1992.
İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed el-Kelbî el-Gırnâtî. el-Kavânînü’l-fıkhiyye. yy. ts.
İbn Emîr Hâc, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed el-Halebî. et-Takrîr ve’t-tahbîr. I-III, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983/1403.
İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn Kâsım b. Abdullah es-Sûdûnî. Tâcü’t-terâcim (nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf). Dımaşk: Dâru’l-kalem, 1412/1992.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed el-Makdisî. el-Muğnî. I-X, Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 1388/1968.
İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd İbn Mâce el-Kazvînî, es-Sünen (nşr. Şuayb el-Arnaût – Âdil Mürşid), I-V, Beyrut: er-Risâletü’l-âlemiyye, 1430/2009.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânu’l-Arab. I-XV, Beyrut: Darü sâdır, 1414/1994.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’lmuktesid. I-IV, Kahire: Dâru’l-hadîs, 2004.
İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdülvâhid es-Sivâsî el-İskenderî. Fethu’l-Kadîr şerhü’l- Hidâye. I-X, Beyrut: Dâru’l-fikr, ts.
İbnü’l-Lahhâm, Ebü’l-Hasan Alâüddîn Ali b. Muhammed ed-Dımaşkî. el-Muhtasar fî usûli’l-fıkh (nşr. Muhammed Mazhar Bekâ). Mekke: Camiatü’l-melik Abdülazîz, ts.
İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm el-Harrânî. el-Fetâva’l-kübrâ. I-VI, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1408/1987.
İshak b. Mansûr el-Kevsec, Ebû Ya‘kûb el-Mervezî. Mesâilü’l-İmâm Ahmed ve İshâk b. Râhûye. I-IX, Medine, el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1422/2002.
el-Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekir b. Mes‘ûd. Bedâiu’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. I-VII, Beyrut: Dâru’l-kütübi’lilmiyye, 1406/1986.
Kaya, Eyüp Said. “Taklid”, DİA, XXXIX, 461-465.
el-Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed el-Mısrî. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye (nşr. Mîr Muhammed Karaçi). I-II, ts.
Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd et-Tenûhî. el-Müdevvene. I-IV, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1414/1994.
el-Mergînânî, Ebü’l-Hasan Burhânüddîn Ali b. Ebî Bekir el-Fergânî. Muhtârâtü’n-nevâzil (nşr. Ahmet Güneş). İstanbul: İrşad Kitabevi, 1435/2014.
----------. el-Hidâye şerhu Bidâyetü’l-mübtedî (nşr. Talâl Yusuf). I-IV, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmuz b. Ali. Mirkâtü’l-vusûl ilâ ilmi’l-usûl (nşr. İlyas Kaplan), Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1433/2012.
Muhammed b. Abdülazîm el-Hanefî el-Mekkî. el-Kavlü’s-sedîd fî ba’di mesâili’l-ictihad ve’t-taklîd (trc. Hayrettin Karaman). İctihad, Taklid ve Telfik Üzerine Dört Risale, İstanbul: İz Yayıncılık, s. 73-109.
Muhammed İbrahim Ahmed Ali – Ali b. Muhammed el-Hindî el-Hanbelî. el-Mezheb inde’l-Hanefiyye ve’şŞâfiiyye ve’l-Mâlikiyye ve’l-Hanâbile. Kuveyt: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1433/836.
el-Mutarrizî, Ebü’l-Feth Burhânüddîn Nâsır b. Abdüsseyyid b. Ali el-Hârizmî. el-Muğrib fî tertîbi’l-Mu’rib. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1432/2011.
Müftîzâde, Muhammed b. Hamza el-Güzelhisârî. Ezhâru’t-tenzîl fî esrâri’t-te’vîl. Hacı Mahmud Efendi Ktp. nr. 140.
----------. “et-Taklîd ve talâku’l-mükreh” (nşr. Abdüsselam Arı), İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2016, sy. 27, s. 713-741.
----------. er-Risâletü’t-taklîdiye. Antalya Akseki nr. 150/18, (41a-43b)
----------. Risâle fi teaddüdi’l-müctehid. Süleymaniye nr. 1038/20, (25b-27b).
----------. Risâle fi’l-ictihâd ve’t-taklid. Râşit Efendi nr. 1178/13, (31b-33b).
----------. Risâle fi’t-taklîdi bi’l-müctehid. Esad Efendi, nr. 3699/43, (117a-119b).
----------. Risâle fi’t-taklîdi bi’l-müctehid. Çelebi Abdullah nr. 388/14, (229a-232a).
----------. Talâk Risâlesi. Âtıf Efendi, nr. 2840/37, (73a-75b).
Müslim b. el-Haccâc, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasar bi-nakli’l-adli ani’l-adli ilâ Rasulillahi sallallahu aleyhi ve sellem (nşr. Muhammed Fuad Abdülbâkî). I-V, Beyrut: Dâru ihyâi’ttürâsi’l- Arabî, ts.
en-Nablusî, Abdülganî b. İsmail. Hülâsatü’t-tahkîk fî beyâni hükmi’t-taklîdi ve’t-telfîk. İstanbul: Işık Matbaası, ts.
Özen, Şükrü. “Osmanlı Döneminde Fetva Literatürü.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2005, III, sy. 5, s. 249-378.
es-Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed el-Mervezî. Kavâtiu’l-edille fî usûli’l-fıkh (nşr. Muhammed Hasan İsmail). I-II, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419/1999.
es-Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ali b. Abdülkâfî. Ref ‘u’l-hâcib an Muhtasari İbni’l-Hâcib (nşr. Ali Muhammed Muavvaz-Âdil Ahmed Abdülmevcûd). I-IV, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1419/1999.
es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebû Bekir eş-Şâfiî. Tabakâtü’l-müfessirîn (nşr. Ali Muhammed Ömer). Kahire: Mektebetü Vehbe, 1396/1976.
eş-Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Ümm. I-VIII, Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1411/1990.
eş-Şeybânî, Ebû Abdullah Muhammed b. el-Hasan. Muvattaü’l-İmâm Mâlik (nşr. Takiyyüddîn en-Nedvî). I-III, Dımaşk: Dâru’l-kalem, 1432/2011.
----------. Kitâbü’l-Âsâr (nşr. Hâlid el-Avvâd). I-II, Kuveyt: Dâru’n-nevâdir, 1432/2011.
Şeyhîzâde (Dâmâd Efendi), Abdurrahman b Muhammed. Mecmau’l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
eş-Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb el-Kâhirî. Muğni’l-muhtâc ilâ marifeti elfâzi’l-Minhâc. I-VI, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415/1994.
et-Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed el-Ezdî el-Mısrî. Şerhu meâni’l-âsâr (nşr. Muhammed Zührî en-Neccâr – Muhammed Seyyid Câdülhak). I-IV, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1426/2006.
et-Taşköprîzâde, Ahmed b. Mustafa Ebü’l-Hayr. eş-Şekâiku’n-nu‘mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, ts.
et-Teftâzânî Saduddîn Mes‘ûd b. Ömer. Şerhü’t-Telvîh ale’t-Tavdîh. I-II, yy. ts.
Yazıcı, İshak. “Semerkandî, Ebü’l-Leys”, DİA, XXXVI, 473-5.
ez-Zâhidî, Ebü’r-Recâ Necmüddîn Muhtâr b. Mahmud b. Muhammed ez-Zâhidî el-Gazmînî. el-Müctebâ (nşr. Mustafa Karaca, doktora tezi, 2010). I-III, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
----------. el-Kunyetü’l-münye li tetmîmi’l-ğunye. yy. ts.
ez-Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır eş-Şâfiî. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. I-VIII, Kahire, 1414/1994.
Zeydân, Abdülkerim. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1427/2006
ez-Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmud ed-Dımaşkî. el-A‘lâm, kamûsü terâcim li-eşheri’rricâl ve’n-nisâ min’el-Arab ve’l-müsta‘rebîn ve’l-müsteşrikîn. I-VIII, Beyrut: Dârü’l-ilmi li’l-melâyîn, 1423/2002.