el-Câmi‘u’s-sahîh’in “Eyyâmü’l-Câhiliye” Babı Çerçevesinde Buhârî’ye Göre Câhiliye Kavramı

Buhârî’nin el-Câmi‘u’s-sahîh’i, hadis literatüründe hadis-bab başlığı ilişkisi bağlamında pek çok çalışmaya konu olmuş, bu çalışmaların her biri ile eserin ve musannifin daha iyi anlaşılması hedeflenmiştir. Buhârî’nin bab başlıklarının, bab başlığı ile hadis münasebetinin çok sayıda çalışmaya konu olması, onun hadislerden elde ettiği sonuçların özgünlüğüyle ilgilidir. Öte yandan Sahîh-i Buhârî’deki hadis-bab başlığı münasebeti her zaman açık ve net değildir, çoğu defa dikkatli bir tetkiki gerektirmektedir. Bu çalışma Sahîh-i Buhârî’yi “Menâkıbü’l-ensâr” bölümünün sonlarında yer alan ve Câhiliye dönemi ile ilgili 19 rivayet içeren “Eyyâmü’l-Câhiliye” babını bab-hadis ilişkisi bağlamında tetkik etmeyi hedeflemektedir. Bu bab başlığının eserin geneli içerisindeki yeri, muhtevası, hadislerin bab başlığıyla ilişkisi incelenmiştir. Böylelikle Buhârî’nin tasnif usulünü ve istidlallerini anlamaya yönelik çalışmalara bir katkı sunulmuştur. İlgili babın tetkiki ile hem musannifin babın içinde naklettiği hadislerden elde ettiği sonuçların tespiti hem de câhiliye kavramına verdiği mananın anlaşılması hedeflenmiştir. Sahîh-i Buhârî dışındaki hadis musannefatının ahkamla ilgili bazı bab başlıklarında Câhiliye dönemi âdetlerine değinilmişse de Sahîh-i Buhârî’de diğer eserlerden farklı olarak siyer babları arasında müstakil ve kapsamlı bir başlık hâlinde Câhiliye dönemi konu edilmiştir. Câhiliye dönemini çeşitli yönlerden tasvir etmek üzere bir hadis kitabında kapsamlı bir bölüm oluşturulması Buhârî’ye özgü bir faaliyettir. Buhârî’nin bu başlık altında naklettiği 19 rivayetin 5’i merfû, 13’ü mevkûf, 1’i maktûdur. Bu durum onun Câhiliye dönemini daha ziyade sahabe sözlerinden hareketle tasvir ettiğini gösterir. Bu çalışmada Buhârî’nin aktardığı hadislerin ortak içeriklerinden ve vurgularından yola çıkılmış, böylece onun câhiliye kavramına verdiği anlamın yanı sıra Câhiliye dönemini nasıl tasvir ettiği, câhiliyeden İslam’a geçiş sürecini nasıl okuduğu da araştırılmıştır. İlgili başlık altında yer alan rivayetlerin her birinin bab başlığıyla münasebeti Fethu’l-Bârî başta olmak üzere Sahîh-i Buhârî şerhleri üzerinden tespit edilmeye çalışılmıştır. Elde edilen veriler, Buhârî’nin bu bab başlığı altında bir câhiliye tarihlendirmesi yapmayı hedeflediğini göstermektedir. Anlaşıldığı kadarıyla Buhârî’ye göre câhiliye “İslam öncesi yaşantı” anlamında bi‘setten sonra da yer yer devam etmiş bir süreçtir. Câhiliyenin İslam’ın öncesi olma durumu izafi bir değer taşımaktadır. Bi‘set sonrasında da henüz Müslüman olmamış kişiler veya İslam’ın hâkim olmadığı bölgeler Câhiliye döneminde kabul edilmişlerdir. Bununla birlikte el-Câmi‘u’s-sahîh’in bütününde câhiliye kavramı çok katmanlı bir anlam taşımaktadır. Keza Buhârî’nin câhiliye tasviri sadece olumsuz yönleri öne çıkaran bir nitelikte değildir. Musannif, İslam öncesi tarihî bir dönem anlamıyla ele aldığı câhiliyenin inanca, ibadetlere ve sosyal hayata dair bazı kabullerinin İslam döneminde devam ettiğine, bazı hususların kısmen, bazı hususların tamamen değiştiğine dair haberler derlemiştir. Câhiliye döneminde tevhid inancının, aşura orucunun ya da faili meçhul cinayetlerde kasâme tatbikinin varlığına dair nakledilen rivayetler İslam dönemiyle devam eden uygulamalardır. Bu uygulamalara dair rivayetler câhiliyeden İslam’a geçişteki tarihsel sürekliliğe delalet eder. Buna karşın yine ilgili bab başlığında aktarılan haberlere göre nesî tatbiki, atalar adına yemin gibi bazı câhiliye âdetleri İslam ile kökten reddedilmiştir. Bu durum Buhârî’nin câhiliye kavramına her yönden İslam’ın “öteki”si anlamını yüklemediğini düşündürmektedir. Ona göre câhiliye olumlu ve olumsuz özellikleriyle bir dönemin adıdır. Musannifin ilgili bölümde aktardığı haberler, Câhiliye döneminin bazı ibadetlerinin, sosyal ve hukuki hayata dair birtakım uygulamalarının İslam dönemine de intikal ettiğini, câhiliyeden İslam’a geçiş sürecinin sosyal akışkanlık içinde devrim niteliği taşımaksızın devam ettiğini göstermektedir. Bu yönden, Sahîh-i Buhârî’deki Câhiliye dönemi tasvirinin, sosyal değişim alanında yapılacak çalışmalar için de önemli veriler sunduğu belirtilebilir.

Anahtar Kelimeler:

Sahîh-i Buhârî, Buhârî, “Eyyâmü’l-Câhiliye” babı, sosyal değişim, câhiliye

The Concept of Jāhiliyyah according to al-Bukhārī within the Framework of the “Ayyām al-Jāhiliyyah” Chapter of his al-Jāmi‘ al-Ṣaḥīḥ

Al-Bukhārī’s al-Jāmi‘ al-Ṣaḥīḥ has been the subject of many scholarly studies in the context of the relations between hadiths and chapter titles. Each of these studies aims at a better understanding of al-Bukhārī and his work. The fact that al-Bukhārī’s chapter titles and their relation with hadiths have been the subject matter of many studies is related to the authenticity of his findings on hadiths. On the other hand, it is a fact that the relation between hadith and chapter title in Ṣahīḥ al-Bukhārī is not always clear and needs careful study. Therefore, in this article through analysis of Ṣahīḥ al-Bukhārī, we dwell on the sub-chapter of Ayyam al-Jāhiliyyah which belongs to the end section of the chapter Manāqib al-Anṣār containing nineteen hadiths about the period of Jāhiliyyah. We have analysed the place of the chapter title within the totality of the work, its content, and the relation of hadiths with the chapter title. In this fashion, we have attempted to contribute to the studies about al-Bukhārī’s method of hadith classification and his deductions from hadiths. With the analysis of the relevant chapter, we have tried to identify the deductive findings of al-Bukhārī and clarify the meaning of al-Bukhārī attached to the concept of Jāhiliyyah. We have noticed that although it is possible to see in other hadith collections the mention of Jāhiliyyah manners in some chapter titles about aḥkām (rulings, judgments), Ṣahīḥ al-Bukhārī is distinguished among others as it makes the Jāhiliyyah period an independent and in-depth section among siyar (life of the Prophet Muḥammad) chapters. The opening of an independent section in a hadith book to describe the Jāhiliyyah period is a specificity of al-Bukhārī. Of the nineteen hadiths al-Bukhārī transmitted in this section, five of them are marfū‘, thirteen are mawqūf, and one is maqṭū‘. This concurs with findings that he was rather keen to describe the Jāhiliyyah period based on the companions’ words. Subsequently, in this article, we have identified the common features and focus points of the transmitted hadiths of al-Bukhārī. Moreover, the meaning al-Bukhārī gave to the term Jāhiliyyah, how he described the Jāhiliyyah period, and how he evaluated the transit from Jāhiliyyah to Islam is studied. We have tried to identify the relevance of the nineteen hadiths with the chapter title in reference to the commentaries written on Ṣahīḥ al-Bukhārī starting from Fatḥ al-Bārī. Our findings support the idea that al-Bukhārī wanted to draw a historic depiction of Jāhiliyyah under this chapter title. In fact, according to al-Bukhārī, Jāhiliyyah in the sense of “life before Islam” is a process that partially continued after the Prophet’s call. That Jāhiliyyah is a situation before Islam that is relative since people who did not yet answer the Prophet’s call and the regions where Islam still did not govern are accepted to be in the Jāhiliyyah period. Therefore, it does not escape our attention that in al-Jāmi‘ al-Ṣaḥīḥ the term Jāhiliyyah has a multi-layered meaning. As a matter of fact, al-Bukhārī’s description of Jāhiliyyah is not a picture of absolute negativity. Instead, al-Bukhārī collected and brought together the hadiths that inform us that some of the faith, observances, and social acceptance of the Jāhiliyyah period –which were beneficial– were preserved in the Islamic period and some were partially altered whereas others were totally changed. The transmissions about the existence of belief in tawḥīd, ‘Ashūra fasting, and qasāma practice in unsolved murder cases during the Jāhiliyyah period are some practices that continued in the Islamic period. The hadīths about these practices is an indication that some historical continuity is in effect in the transition from Jāhiliyyah to Islam. On the other hand, some Jāhiliyyah manners and practices such as the exercise of nasī’ and giving an oath on ancestors were radically rejected by Islam. This makes us deliberate that al-Bukhārī did not formulate the concept of Jāhiliyyah as “the total other of Islam” on all fronts. According to him, together with its positive and negative sides, Jāhiliyyah is the name of a historical period. Al-Bukhārī’s hadith transmissions in the relevant section demonstrate that some religious observances and some social and legal practices of the Jāhiliyyah are preserved in the Islamic period and that the transit from Jāhiliyyah to Islam exhibits a social fluidity and continuity not always necessarily observed in a revolution. From this vantage point, we can maintain that Ṣahīḥ al-Bukhārī’s description of the Jāhiliyyah period offers important data for the studies in the field of social transformation.

Keywords:

Ṣahīḥ al-Bukhārī, al-Bukhārī, Chapter of Ayyām al-Jāhiliyyah, Social Transformation, Jāhiliyyah,

PDF

___

Abdürrezzak b. Hemmam, Ebû Bekir el-Himyerî es-San‘ânî, el-Musannef, (thk. Habiburrahman el-A‘zamî), I-XI, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403.
Ahmed b. Hanbel, Müsned, I-VI, Kâhire: el-Matbaa el-Meymeniyye, 1313.
Arı, Mehmet Salih, “Câhiliye Toplumundan Medenî Topluma Geçiş Süreci: Yeni Bir Sosyal Düzenin Doğuşu”, İstem, yıl: 2, sa: 4, 2004, ss. 175-190.
Aydın, Fatma, Hicaz Bölgesi Câhiliye Kültürü Çerçevesinde Hadislerde Sosyal Gerçeklik, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2015.
el-Aynî, Ebû Muhammed Bedruddin Mahmud b. Ahmed, ‘Umdetü’l-kârî şerhu Sahihi’l-Buhârî, I-XXV, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, ts.
el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, el-Câmi‘us-sahîh, I-VIII, Riyad: Dâru İşbiliye, ts . _____; et-Târîhu’l-kebîr, I-VIII, Haydarâbâd: Dairetü’l-Meârif, ts.
Bilgin, Vejdi, “Câhiliye’den İslam’a Geçiş: Tebliğ ve Sosyal Akışkanlık”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 14, s. 1, 2005, ss. 123-142.
Çubukçu, Asri, “Buâs”, DİA, VI, 340, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman es-Semerkandî, el-Müsned, I-III, Kahire: Dâru’t-te’sîl, 1436/2015.
Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş‘as es-Sicistânî, es-Sünen, (thk. Şuayb el-Arnaût, Muhammed Kâmil Karabelli), I-VII, Beyrut: Risâle el-Âlemiyye, 1430/2009.
Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillah el-İsfahânî, Ma‘rifetü’s-sahâbe, (thk. Âdil b. Yûsuf el-Gazâzî), I-VI, Riyad: Dâru’l-Vatan, 1419/1998.
Ebü’s-Suûd, Muhammed b. Muhammed el-‘Imâdî, İrşâdü’l-akli’s-selim, I-IX, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
el-Ezrakî, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Abdillah el-Gassânî, Ahbâru Mekke ve mâ câe fîha mine’l-eser, (thk. Ruşdî es-Sâlih Melhas), I-II, Beyrut: Dâru’l-Endelüs, 1403/1983.
Fayda, Mustafa, “Cahiliye”, DİA, VII, 17-19, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
_____, “Nesî”, DİA, XXXII, 578-579, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
el-Fettenî, Cemâlüddin Muhammed b. Tâhir el-Hindî, Mecma‘u bihâri’l-envâr fî garâibi’t-tenzîli ve letâifi’l-ahbâr, I-V, Haydarâbâd: Dâiretü’l-meârif, 1387/1967.
Göle, Nilüfer, İslam ve Modernlik Üzerine Melez Desenler, İstanbul: Metis, 2000.
Gündüz, Şinasi, “Cahiliyenin Kültürel Kodları”, Milel Nihal, 2016, c. 13, sa. 1, ss. 8-27.
Halil b. Ahmed, Ebû Abdurrahman el-Ferâhîdî, Kitâbu’l-‘ayn, (thk. Mehdi el-Mahzûmî ve İbrahim es-Sâmerrâî), I-VIII, Beyrut: Mektebetü’l-hilal, ts.
Harâitî, Ebû Bekir Muhammed b. Cafer, İ‘tilâlü’l-kulûb, (thk. Hamdi Demirtaş), Riyad, 1421/2000.
_____; Mesâviü’l-ahlâk ve mezmûmühâ, (thk. Mustafa b. Ebi’n-Nasr eş-Şelbî), Cidde: Mektebetü’s-Sevâdî), 1413/1993.
Ignaz, Goldziher, Muslim Studies (Muhammedaniche Studien), (tr. C.R. Barber and S.M. Stern), I-II, London 1967.
Irâkî, Ebu’l-Fazl Zeynüddin Abdurrahim b. el-Huseyn, et-Takyîd ve’l-îzâh şerhu Mukaddimeti İbni’s-Salâh, (thk. Abdurrahman Muhammed Osman), Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1389/1969.
Izutsu, Toshihiko, God and Man In the Quran Semantics of the Quranic Weltenschaung, Kuala Lumpur: Islamic Book Trust, 2002.
İbn Abdilber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah en-Nemerî, el-İstî‘âb fî ma‘rifeti’l-ashab, (thk. Ali Muhammed el-Bicâvî), I-IV, Beyrut: Dâru’l-ceyl, 1412/1992.
İbn ‘Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib el-Endelûsî, el-Muharraru’l-vecîz fî tefsiri Kitâbi’l-‘azîz, (thk. Abdüsselam Abdüşşâfî Muhammed), I-VI, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
İbn Battal, Ebü’l-Hasen Ali b. Halef, Şerhu Sahihi’l-Buhârî, (thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhim), I-X, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed el-Absî el-Kûfî, el-Kitâbü’l-musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr, (thk. Yûsuf Kemal el-Hût), I-VII, Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 1409.
İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasen el-İsfahânî en-Nîsâbûrî, Tefsîru İbn Fûrek min evveli süreti’l-Ahzab âhira süreti Gâfir, (thk. Âtıf b. Kâmil b. Sâlih Buhârî), I-III, (Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi ed-Da‘va ve Usûlü’d-din Fakültesi Kitab ve Sünnet Bölümü Yüksek Lisans Tezi), Mekke 1430/2009.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali el-Askalânî, Fethu’l-bârî bi şerhi Sahihi’l-Buhârî, (thk. Abdülaziz b. Abdillah b. Bâz), I-XV, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
_____, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, (thk. Âdil Ahmed Abdülmevcud), I-VIII, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
İbn Hişam, Ebû Muhammed Cemâlüddin Abdülmelik b. Hişam, es-Sîretü’n-nebeviyye, (thk. Mustafa es-Saka), I-II, Mısır, 1375/1955.
İbn İshak, Muhammed b. İshak b. Yesâr el-Medenî, Kitâbü’s-siyer ve’l-megâzî, (thk. Süheyl Zekkâr), Beyrut: Dâru’l-fikr, 1398/1978.
İbn Hübeyre, Ebü’l-Muzaffer Avnüddin Yahya b. Muhammed eş-Şeybânî ed-Dûrî, el-İfsâh an meâni’s-sıhâh, (thk. Fuâd Abdülmün‘im Ahmed), I-VIII, Riyad: Dâru’l-vatan, 1417/1996.
İbn Kesir, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer el-Kureşî, Tefsiru’l-Kur’âni’l-azîm, (thk. Muhammed Hüseyin Şemsüddin), I-IX, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî, es-Sünen, (thk. Şuayb el-Arnaût), I-V, Beyrut: er-Risâle el-Âlemiyye, 1430/2009.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem el-Ensârî er-Ruveyfi‘î, Lisanü’l-‘Arab, I-XV, Beyrut: Dâru Sadr, 1414.
İbnü’l-Ârabî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdillah el-Me‘âfirî el-İşbîlî, Ahkâmu’l-Kur’ân, I-IV, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddin Abdurrahman b. Ali, Keşfü’l-müşkil min hadisi’s-Sahîhayn, (Thk. Ali Huseyn el-Bevvâb), I-IV, Riyad: Dâru’l-vatan, 2007.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddin Ali b. Muhammed el-Cezerî, Üsdü’l-gâbe fî ma ‘ritei’s-sahâbe, (thk. Ali Muhammed Muavvız ve Adil Ahmed Abdülmevcûd), I-VIII, Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-ilmiyye, 1414/1995.
İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddün el-Mübârek b. Ahmed el-Cezerî, en-Nihâye fî garîbi’l-hadis, (thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî), I-V, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1399/1979.
İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sırâcüddin Ömer b. Ali, et-Tavzîh li şerhi’l-Câmi‘i-sahîh, I-XXXIII, Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir, 1429/2008.
İnan, Ahmet, “İlkel Doğa Ortamı Bağlamında Kur’an’daki Cahiliye Kavramını Yeniden Okuma”, Dînî Araştırmalar, 2002, c. 5, sa. 13, ss. 7-26.
Kadı Beyzâvî, Ebû Said Nâsıruddin Abdullah b. Ömer eş-Şîrâzî, Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl, (thk. Muhammed Abdurrahman Maraşli), I-V, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Ârabî, 1418.
el-Kastallânî, Ebü’l-Abbas Şihâbüddin Ahmed b. Muhammed, İrşâdu’s-sârî li şerhi Sahîhi’l-Buhârî, I-X, Mısır: Emiriyye, 1323.
Kayhan, Veli, “Son Zaman Ayarı-II: “Nesî” Ya da Haram Aylara Müdâhale”, Bilimnâme, XXVIII, 2015/1, ss. 9-25.
el-Kirmânî, Şemsüddin Muhammed b. Yûsuf, el-Kevâkibu’d-derârî fî şerhi Sahihi’l-Buhârî, I-XXV, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1401/1981.
Koca, Suat, “Hadis, Mesh (Metamorfoz) ve Kültürel Bağlam: Farelerin Dönüşüme Uğramış Yahûdiler Olabileceğine Dair Bir Sahîhayn Rivâyetinin Tahlili”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 59: (2018), 1-64.
el-Kurtubî, Ebû Abdillah Şemsüddin Muhammed b. Ahmed, el-Câmi li ahkâmi’l-Kur’ân, (thk. Hâşim Semîr), I-XX, Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1423/2003.
Kutub, Seyyid, Me‘âlim fi’t-tarîk, Mısır: Dâru’ş-şurûk, 1964.
Mâlik b. Enes, el-Muvatta’, (thk. Muhammed Fuad Abdülbaki), Kahire: Daru’l-hadis, 1426/2005.
Ma ‘mer b. Râşid, el-Câmi, (Abdürrezzak b. Hemmam, Musannef içinde), (thk. Habiburrahman el-A ‘zamî), X-XI, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403.
el-Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddin Yûsuf b. Abdirrahmen, Tehzîbu’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl, (thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), XXXV, Beyrut: er-Risâle, 1400/1980.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî, es-Sahih, Riyad: Dâru İbn Hazm, 1419.
en-Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref, el-Minhâc şerhu Sahihi Müslim b. el-Haccâc, I-XVIII, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1392.
en-Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb, el-Müctebâ mine’s-Sünen, (thk. Abdülfettâh Ebû Gudde), I-VIII, Haleb: Mektebü Matbûâti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
Ok, Betül, “Sosyolojik Bir İmgelem Olarak Ağıt”, III. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı-I, ss. 67-77, İstanbul 2014.
Reşid Rıza, Muhammed Reşid b. Ali Rıza, Tefsîru’l-Menâr, I-XII, Mısır 1990.
Sağlam, Hadi, “İslam Hukuku Tarihinde Faili Mechul Cinayetler Meselesi (Kasâme Müessesesi)”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2010 (III), 2, ss. 485-531.
Şahyar, Ayşe Esra Ağırakça, Kütüb-i Sitte’den Örneklerle Zayıf Hadis Rivayeti Metodolojik Anlam ve Yorum, İstanbul: Akdem Yayınları, 2011.
Tatar, Burhaneddin, “Cahiliye Kavramı Üzerine Felsefi Notlar”, Milel Nihal, 2016, c. 13, ss. 29-42.
T.H. Weir, “Câhiliye”, İA, III, 11-12, İstanbul: MEB, 1977.
et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa et-Tirmizî, Sünenü’t-Tirmizî, (thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Muhammed Fuâd Abdülbâki), I-V, Mısır 1395/1975.
Tülücü, Süleyman, “Câhiliye” Kelimesinin Mânâ ve Menşei”, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, 1980, sa: 4, ss. 279-285.
Uslu, Receb, “Hums”, DİA, XVIII, 364-365, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
Vatandaş, Celalettin, “Yol Ayrımında İnsan (İslam-Cahiliye), Cahiliyeden İslam Toplumuna Sahabe Nesli, Ankara: Fecr, 2015, ss. 11-66.
Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddin Muhammed b. Ahmed, Siyeru a‘lâmi’n-nübela, I-XXV, Beyrut: Risale, 1405/1985.
Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedruddin Muhammed b. Abdillah, Hz. Âişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler, (Çeviren: Bünyamin Erul), Ankara: Kitâbiyât, 2002.