Osmanlılar’ın Son Döneminde Makâlât ve Fırak Geleneği: Şeyh Abdurrahman Aktepî Örneği

Makalat ve Fırka Geleneği dediğimiz fırka tasnifçiliği, süreç içerisinde pek çok tasnif ortaya koymuşlardır. Osmanlı’da da bu durum söz konusudur. Zira bu dönemde pek çok alim, fırkalar ile ilgili eser telif etmiştir. Osmanlı’nın son dönemlerinde yaşayan Diyarbakırlı Şeyh Abdurrahman Aktepî de söz konusu alimlerden birisidir. Bu çalışmada Şeyh Abdurrahman Aktepî’nin fırkaları tasnif ettiği Keşfu’z-Zalâm fî Akâidi Fıraki’l-İslam eseri ele alınacaktır. Osmanlı’nın son dönemi Şark medrese geleneğine mensup alimlerin mezhep algısını tahlil etme fırsatı da vermesi düşünülen bu yazma eserde, mezheplerin tasnifinin genel özellikleri, eserin referansları, onu diğerlerinden farklı kılan yönleri üzerinde durulmaya çalışılacaktır

Heresiography in the Late Ottoman Period: Example of Shaykh Abd al-Rahman Aktepi

Heresiography in the Late Ottoman Period: Example of Shaykh Abd al-Rahman Aktepi History of Islamic heresiography is almost as old as formation process of the Islamic sectst. In the course of time, classification of sects called Islamic heresiography emerged and many sects developed their original classifications. It is also the case for the Ottoman period. In this paper, one of the heresiographical works entitled Kashf al-Zalâm fî ‘Aqâid Firaq al-Islâm which was composed by ‘Abd al-Rahmân Aktepî, a scholar who lived in Di- yarbakır in the late Ottoman period. By studying this manuscript which is also expected to give an opportunity to analyze the sectarian perception of scholars who belong to late Ottoman eastern tradition of madrasa, it is tried to examine the work’s general features of classification of sects, its references and distinctive characteristics

Keywords:

Aktepî, Islamic Sects, Madhhab, Ottoman Madrasa.,

PDF

___

Âmidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Sâlim (631/1233), Ebkâru’l-Efkâr fî Usûlu’d-Din, thk. Ahmed Ferid el-Mezîdî, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I. bs. Beyrut 2002, I-III.
Aydın, Mahmut, İsâ Tanrı mı İnsan mı, İz Yay., I bs. İstanbul 2002.
Aydınlı, Osman, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İslam Mezhepleri Tarihi Yazıcılığı, Hititkitap, I bs. Ankara 2008.
Aytekin, Arif, “Baberti”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 1991, IV, s. 377-78.
Bağdâdî, Abdulkâhir Tâhir b. Muhammed (429/1037), el-Fark beyne’l-Fırak, tlk. İbrahim Ramazan, Daru’l-Marife, I bs., Beyrut 1997.
Bozan, Metin “Mezhepler Tarihçiliği Açısından Seyfuddin Âmidî” Uluslar arası Seyfuddin Âmidî Sempoz- yumu, Diyarbakır 2008, 257-268.
Cürcânî, Ebu'l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed b. Ali (816/1413), Şerhu'l-Mevakıf, İntişaratu’ş-Şerif er-Rıza, II bs. Kum 1315, I-III.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman (255/869), Sünen, Çağrı yay. I bs. İstanbul 1992, I-II.
Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî, (275/888), es-Sünen, Çağrı yay. I bs. İstanbul 1992, I-V.
Ebû Hâtim er-Râzî, Ahmed b. Hamdan (322/933), Kitâbu’z-Zîne fî Kelimeti’l-İslâmiyye el-’Arabiyye, thk. Abdullâh Sellâm es-Semerrâî, (es-Semerrâî, el-Guluv ve’l-Fıraki’l-Ğâliyye İçinde) bs. Bağdat 1988.
Ebû Muhammed el-Irakî, Osmân b. Abdillah b. el-Hasen el-Hanefî (VI/XII. asrın başı), el-Fıraku'l- Müfterika beyne Ehli'z-Zeyğ ve'z-Zandaka, thk. Yaşar Kutluay, Ankara Üniviersitesi İlahiyat Fakültesi yayınları No: XXXII, I. bs. Ankara 1961.
Ebû Temmâm, “Bâbu’ş-Şeytân” Kitâbu’ş-Şecere’den bir bölüm, Wilferd Madelung, Paul E. Walker, bs. Brill, Leiden, Boston, Köln 1998.
el-Kalhâtî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. Saîd (IV/X. yüzyıl ?), el-Keşf ve'l-Beyân, thk. Seyyide İsmâîl Kâşif, bs. Uman 1980.
Eş‘arî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmâîl (324/936), Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve’htilâfu’l-Musallîn, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd, el-Mektebetu’l-‘Asriyye, I. bs. Beyrut 1995, I-II.
Fahruddîn er-Râzî, Muhammed b. Ömer b. Huseyn (606/1209), İ’tikâdâtu Fıraki’l-Muslimîn ve’l- Muşrikîn, Daru’l-Kütübi’l-Arabî, I. bs. Beyrut 1986.
Fığlalı, Ethem Ruhi, “İbn Sadru’d-Din eş-Şirvânî ve İtikâdi İslam Mezhepleri Hakkındaki Türkçe Risâlesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (AÜİFD), XXIV (1981), s. 285-335.
Gömbeyaz, Kadir, “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırkaların Tasnifine Etkisi” Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, XIV (2005), Sayı. 2, s. 147-160.
Gömbeyaz, Kadir,“Babertî’ye Nispet Edilen Bir Fırak Risalesi Hakkında Tespitler ve Mülahazalar” Ekmelüddin Baberti Sempozyumu, 28-30 Mayıs 2010.
Gömbeyaz, Kadir,“İtikadi Fırka Tasnifçiliğinde Âmidî’nin Yeri”, Uluslar arası Seyfuddin Âmidî Sempozyumu, Diyarbakır 2008, s. 269-295.
Gömbeyaz, Kadir,Makalat Geleneğinde İmam Eş‘ârî (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2005.
Gündüz, İrfan, “Gümüşhanevi, Ahmed Ziyâeddin”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 1996, XIV, s. 276-277.
Gündüz, Şinasi, Hıristiyanlık, İSAM, II. bs. İstanbul 2008.
Hasan b. Muhammed el-Hanefiyye (100/718), (Van Ess, Josef ) “Das Kitâbü'l-İrqa des Hasan b. Muhammed b. el Hanafiyye”, Arabica, XXIII (1974), s. 20-52.
Hayyât, Ebû’l-Huseyn Abdurrahîm b. Muhammed b. Osmân el-Mu’tezilî (298/910), el-İntisâr ve’r-Red alâ İbni’r-Râvendî el-Mulhid, el-Matbaatü'l-Katolikiyye, I. bs. Beyrut 1957.
Hillî, Allâme, İbn Mutahhar Cemâluddîn Hasan b. Yûsuf (726/1325), Nehcu’l-Hak ve Keşfu’s-Sıdk, thk. ‘Aynullâh el-Huseynî el-Ermevî, Daru’l-Hicre, I. bs. Kum 1407.
İbn Hallikan, Ahmed b. Muhammed, Vefayâtu’l-A’yân, thk. İhsan Abbas, Mektebetu Lübnan, I. bs. Beyrut trz., I-XL.
İbn Mace, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvini (275/888), Sünen, Çağrı yay. I bs. İstanbul 1992, I-II.
İbnu’l-Cevzî, Cemâluddîn Ebû’l-Ferec, Abdurrahmân (597/1200), Telbîsu İblîs, thk. Seyyid Cümeylî, Daru’l-Kutubu’l-Arabi, II. bs. Beyrut 1987.
Îcî, Abdurrahman b. Ahmed (756/1355), el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelâm, Alemu’l-Kutub, I. bs. Beyrut trz.
İlhan, Avni, “Birgili Mehmet Efendi ve Mezhepler Tarihi ile İlgili Risalesi”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VI (1989), s. 173-215.
İsferâînî, Ebû’l-Muzaffer (471/1078), et-Tebsîr fî’d-Dîn ve Temyîzi’l-Fıraki’n-Nâciye ‘ani’l-Fıraki’l-Hâlikîn, thk. Kemâl Yûsuf el-Hut, Alemu’l-Kutub, I. bs. Beyrut 1983.
Keleş, Ahmet, “73 Fırka Hadisi Üzerine Bir inceleme” Marife, V/3 (kış 2005), s. 25-46.
Kummî, Sa’d b. Abdillâh Ebû Halef (301/913), Kitâbu’l-Makâlât ve’l-Fırak, tsh. Cevâd Meşkûr, Muessese-, Matbuat-ı Ataî’, I. bs. Tahran 1963.
Kutlu, Sönmez, Mezhepler tarihine Giriş, Değerler Eğitim merkezi (dem), I. bs. İstanbul 2008.
Korkusuz, M. Şefik, Tezkire-i Meşayih-i Âmid, Yıldızlar Mat., bs. İstanbul 2004.
Makdisî, Şemsu’d-Dîn Ebî Abdillah Muhammed (373/985), Ahsenu’t-Tekâsim fî Ma’rifeti’l-Ekâlim, Matbaatu Birill, I. bs. Leiden 1906.
Malatî, Ebû’l Huseyn Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahmân (377/987), et-Tenbîh ve’r-Red alâ Ehli’l- Ehvâ’ ve’l-Bida’, tkd. Zâhid el-Kevserî, Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, bs. Kahire 1997.
Martı, Huriye, Birgivî Mehmed Efendi, Darulhadis, I. bs. Ankara 2008.
Meclisî, Muhammed Bâkır (1110/1697), Bihâru’l-Envâr, thk. Lecnetun min Ulemâ, Muessesetu’l-Vefa, I. bs. Lübnan 1404, I-CXIV.
Nâşî el-Ekber (293/905), Mesâilu’l-İmâme ve Muktetafât mine’l-Kitâbi’l-Evsât fî’l-Makâlât (Usûlu’n- Nihâl), thk. Josef Van Ess, el-Matbaatü'l-Katolikiyye, I. bs. Beyrut 1971.
Nesefî, Ebû Mutî’ Mekhûl b. Fazl (318/930), Kitâb er-Red ale’l Ehli’l-Bida’ ve’l-Ehvâ thk. Marie Bernard, Annales Islamologiqes, XVI, byy. 1980.
Neşvânü'l-Himyerî, Ebû Saîd (573/1175), el-Hûrü'l- 'İyn, nşr. Kemal Mustafa, mektebetu’l-Hancî, I. bs. Kahire 1948.
Nevbahtî, Ebû Muhammed Hasan b. Mûsâ (300/912), Fıraku’ş-Şîa, tsh. Seyyid Muhammed Sâdık, Matbaatu’l-Haydariyye, I. bs. Necef 1936.
Özaydın, Murat, Şeyh Abdurrahman Aktepe, Hayatı, Eserleri, Görüşleri, I. bs. İstanbul 2009.
Sâlim b. Zekvân(I. asrın sonları ?), es-Sîre, thk. ve İngilizce’ye çev. Patricia Crone-Fritz Zimmermann, I. bs. New York 2001.
Seksekî, Ebû’l-Fazl Abbâs b. Munsûr (683/1283), el-Burhân, thk. Bessâm Ali Selâme el-A’mûş, Daru’l- Kutubu’l-İlmiyye, I. bs. Ürdün 1988.
Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm (548/1153), el-Milel ve’n-Nihal, thk. Emir Ali Mehran, Ali Hasan Fâur, Daru’l-Ma’rife, I. bs. Beyrut 1996, I-II.
Yüksel, Emrullah, “Birgivi”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 1992, VI, s. 191-194.
Tirmizi, Ebû İsa Muhammed b. İsa (279/892), Sünen, Çağrı yay. I bs. İstanbul 1992, I-V.
Turan, Osman “Babek”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi (MİA), İstanbul 1988, II, 270-274.
Zirikli, Hayruddin, el-‘Alâm, Daru’l-İlmi lil-Melâyîn, X. bs. Beyrut 1992, I-VIII.