Osmanlı Dönemi Medreselerinde Hadis Eğitimine Entelektüel Bir Katkı: Şerh ve Hâşiye Yazıcılığı

Medrese eğitiminde Temel İslam Bilimleri ulûm-ı âliye olarak okutulmuştur. Kanunname, vakfiye ve diğer bazı verilere dayanılarak bu ilimlerin eğitiminde hangi eserlerin kaynak olarak kullanıldığı belirlenmiştir. Ancak araştırmalar, daha çok hoca-talebe ilişkisine dayalı olan medrese eğitiminde, ders hocasının resmî belgelerde yer alan kaynaklar yanında, yardımcı kaynaklar kullanılabileceğini göstermektedir. Bize göre müderrisler tarafından kaleme alınan şerh ve hâşiyeler yardımcı kaynak öğesinin en iyi örnekleridir. Ayrıca bu telif türleri, tedrîs faaliyetinin hocanın ilmî verimliliğine olan katkısı olarak da değerlendirilebilir. Müfredâtlar ile ilgili çalışmaların verilerine göre medreselerde hadis eğitimi bazı metin kitapları ve birkaç usûl eseri ile verilmiştir. Ancak müfredâtta yer almamasına rağmen hadis dersi veren müderrisler tarafından telif edilen şerh ve hâşiyeler, medresedeki hadis eğitiminin en önemli yardımcı kaynakları olmuşlardır. Müfredâttaki temel eserlerin daha iyi anlaşılmasına yönelik bir çabanın ürünü olan bu eserler, derslerin kalitesini artıran birer materyal mahiyetini almışlardır.

Anahtar Kelimeler:

Şerh, Hâşiye, Medrese, Eğitim, Hadis

An Intellectual Contribution to the Hadith Education in the Ottoman Period Madrasahs: Commentary and Gloss Writing

Basic Islamic Sciences is taught as ulûm al-aliyah in the education of the madrasah. Based on the law the foundation and some other evidence it was determined which works were used as resources in the education of these sciences. However, the studies shows that in the madrasah education which is mostly based on teacher-student relationship, the lesson teacher can use auxiliary resources besides the resources in official documents. In our opinion commentaries and glosses written by teachers are the best examples of the auxiliary resource item. Also these types of copyrights can also be interpreted as the contribution of the education activity to the teacher's scientific productivity. According to the studies about the curriculum hadith education is given with some text books and a few methodological works in madrasah. Despite not being in the curriculum, however, the commentaries and glosses, which were copyrighted by the teachers who had taught hadith, were the most important auxiliary sources of the hadith education in the madrasah. These works, which are the product of an effort to better understanding the basic works in the curriculum, have become materials that improve the quality of the courses.

Keywords:

Commentary, Gloss, Madrasah, Education, Hadith,

PDF

___

Akpınar, Cemil, “Davud Karsî”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1994, IX, 29-32.
Atay, Hüseyin, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi Medrese Programları İcâzetnâmeler Islahat Hareketleri, Dergah Yay., İstanbul 1983.
Ayaz, Kadir, “Hadis İlimlerinin Tedrîsatı Açısından Osmanlı Darülhadisleri”, Osmanlı Araştırmaları, XLVII, (2016), s. 39-68.
Baktır, Mustafa, “İbn Melek”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1999, XX, 175-176.
Baltacı, Cahid, XV- XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, İFAV Yay., İstanbul 2005.
Bolay, Süleyman Hayri, Osmanlı Düşünce Dünyası, Akçağ Yay., Ankara 2011.
Benli, Ali, “Trabzoni Mehmed”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2012, XXLI, 304-305.
Dâvud el-Karsî, Şerhu Usûlil’l-hadis li-Dâvûd el-Karsî, nşr. İlyas Kaplan, Şifa Yay., İstanbul 2013.
Gül, Ahmet, Osmanlı Medreselerinde Eğitim ve Öğretim ve Bunlar Arasında Daru’l-Hadîslerin Yeri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1997.
Hızlı, Mefail, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVII, 1 (2008), s. 25-46.
İbn Kemal, Şerhu Riyâzi’s-sâlihîn el-müsemmâ bi-fevâidi’l-mutriati’l-hıyâd, Vizâretü’l-Evkâfi’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Katar 1435/2014.
İbn Melek, Mebâriku’l-ezhâr şerhu Meşâriki’l-envâr. thk. Eşref b. Abdulmaksûd b. Abdurrahim, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1415/1995.
İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2011.
İpşirli, Mehmet “Abdurrahman Nesib Efendi”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1998, I, 169.
İsmail Hakkı, Bereketzâde, “Fatih Dersiâm Mûcizlerinden Merhum Şevket Efendi”, Sırat-ı Müstakîm, I, 1 (1326/1908), s. 5-6.
İsmail Paşa, Bağdatlı, Hediyyetü’l-ârifîn esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifiîn, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut ty.
Kara, İsmail, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz Şerh ve Hâşiye Meselesine Dair Birkaç Not, Dergah Yay., İstanbul 2011.
Katip Çelebi, Keşfu’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut ty.
Kaya, Mesut, “Osmanlı İlim Geleneğinde Şerh ve Hâşiye Yazıcılığı” Marife, 1, (2015), s. 9-31.
Kehhâle, Ömer Rıza, Mu’cemu’l-müellifîn, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut ty.
Mehmed Tahir, Bursalı, Osmanlı Müellifleri, nşr. A. Fikri Yavuz, İsmail Özen, Meral Yay., İstanbul ty.
Molla Gûrânî, el-Kevseru’l-cârî ilâ riyâdi Sahihi’l-Buhârî, thk. Ahmed İnâyet, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1429/2008.
Mustafa Şevket, Mecmûatü’l-fevâid, Matbaatü Mahmud Bey, Dâru’l-Hilâfeti’l-Âliye, 1318/1900.
Özkan, Halit, “Yusufefendizade” TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2013, XLIV, 41-42.
Saçaklızade, Muhammed b. Ebûbekir el-Mar’aşî, Tertîbu’l-ulûm, nşr. Muhammed b. İsmail es-Seyyid Ahmed, Melik Abdülaziz Üniversitesi, Cidde 1985.
Sarıkaya, Yaşar, Medrese ve Modernleşme, İz Yay., İstanbul 1997.
Şanal, Mustafa, “Osmanlı Devleti’nde Medreselerde Ders Programları”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14, (2003), s. 149-168.
Taşköprîzâde, eş-Şekâiku’n-nu’mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut 1395/1975.
Topuzoğlu, Tevfik Rüştü, “Hâşiye”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1997, XIV, 419-422.
Turan, Şerafeddin, “Kemalpaşazade”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2002, XXV, 238-240.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1984.
Yardım, Ali, “Dârü’l-hadis”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1993, VIII, 529-532.
Yavuz, Salih Sabri, “Manastırlı İsmail Hakkı”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2003, XXVII, 563-564.
Yusuf el-Harputî, Hâşiye alâ Şerhi Usûli’l-hadis, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1293.
Zengin, Zeki Salih, II. Meşrutiyet Döneminde Medreselerin Islahı Hareketleri ve Din Eğitimi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1993.
Zilfi, Madeline C., Dindarlık Siyaseti Osmanlı Uleması - Klasik Dönem Sonrası 1600-1800. çev. M. Faruk Özçınar, Birleşik Yay., İstanbul 2008.
Zirikli, Hayreddin, A’lâm, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1422/2002.
İbn Kemal, Hâşiye alâ evveli Sahihi’l-Buhârî. Millet Ktp., Feyzullah Efendi Koleksiyonu., nr. Fe 981.
Mehmed Trabzonî, Hâşiye alâ Nüzheti’n-nazar fî tavdîhi Nuhbeti’l-fiker, Bursa İnebey Yazma Eserler Haraççıoğlu Ktp., nr. 350.
Yusuf el-Harpûtî, Şerh alâ Şerh-i Usûli’l-Hadis, Atıf Efendi Ktp., nr. 001338.
Yusuf el-Harpûtî, Hâşiye alâ Şerhi Usûli’l-hadis li-Davud el-Karsî alâ Risâle, İzmirli İ. Hakkı Ktp., nr. 000450.
Yusuf el-Harpûtî, Usûl-i Hadis Hâşiyesi, Tırnovalı Ktp, nr. 000328.
Yusuf el-Harpûtî, Şerh alâ Şerh-i Usûli’l-hadis li Davud el-Karsî, Atıf Efendi Ktp, nr. 001346.
Yusuf el-Harpûtî, Şerh alâ Şerh Usuli’l-hadis Davud el-Karsî, Ali Emiri Arabi Ktp., nr. 000274, nr. 000275.
Yusufefendizâde, Necâhu’l-kârî li Sahihi’l-Buhârî, Halil Hamit Ktp., nr. 001667.
https://www.yazmalar.gov.tr/detay_goster.php?k=73649 (Erişim tarihi: 17.04.2017).