İttihat ve Terakki Kıskacında Bir Şeyhulislâm: Musa Kazım Efendi (Siyasi Hayatı ve Etkili Olduğu Yasal Düzenlemeler)

Son dönem Osmanlı alimlerinden olan Musa Kazım Efendi, Erzurum’un Tortum ilçesinde 1858 yılında doğmuştur. Başta Fıkıh ve Kelam olmak üzere İslamî ilimlere vakıf olmuş, Fatih Camii Dersiâmlığı görevine kadar yükselmiştir. Mahreç payesine sahip olan Musa Kazım Efendi, Medresetü’l-Kudât, Süleymaniye Medresesi ve Medresetü’l-Vâizin de muallim olarak görev yapmıştır. Musa Kazım Efendi, ülkenin içerisine düştüğü dar boğazdan çıkabilmesi için kafa yormuş, çözüm önerileri sunmuş hatta bunun da ötesine geçerek çözümün parçası olmaya çalışmış bir ilim ve devlet adamıdır. Devletin kurtuluşunu meşveret, musâvat, hürriyet ve adâletin yeniden tesis edilmesinde görmüş ve bunun için de Padişah’ın yetkilerini sınırlandıran bir sistemin kurulmasını elzem görmüştür. İktidara karşı yürüttüğü mücadelesini dönemin en güçlü muhalefeti olan İttihat ve Terakki saflarında sürdürmüştür. Musa Kazım Efendi, İttihat ve Terakki bünyesinde Merkez Yürütme Kurulu Üyesi olarak görev üstlendiği gibi, ulemâ ve halkın desteğini sağlamak için Cemiyet tarafından kurulmuş bulunan Şehzâdebaşı İlmî Heyeti’nin başkanlığını da yürütmüştür. Bu Heyet’in başlıca görevi vaaz, konferans ve neşriyatlarla Kânun-ı Esâsî ile meşrutiyet gibi uygulamaların İslam’a aykırı olmadığını izah ederek bu mücadelede İttihat ve Terakki’nin desteklenmesini sağlamak olmuştur. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Musa Kazım Efendi, Cemiyet tarafından daha üst düzey görevlere de getirilmiştir. Önce Meclis-i A‘yân Üyesi olarak atanması sağlanmış akabinde de meşihat makamı’na getirilmiştir. Kuşkusuz İttihat ve Terakki Fırkası, Osmanlı yönetimi üzerinde etkin olduğu bir dönemde değişik isimlerin Şeyhulislâm olarak atanmasına muktedir olmuştur. Ancak Musa Kazım Efendi’yi farklı kılan; II. Meşrutiyet döneminde en uzun süre bu görevde kalan Şeyhulislâm olması, Cemiyet’in merkez yönetiminde görev almış olması, hakkında çıkarılan masonluk iddiaları ve İttihat ve Terakki’nin, gerçekleştirmek istediği reformlar nedeniyle ısrarla defaaten meşihat makamına gelmesini sağlamış olmasıdır. Musa Kazım Efendi, II. Meşrutiyet’in ilanını müteakiben Cemiyet’in Osmanlı yönetimi üzerinde hakimiyet kurması ile başlayan süreçte meşrutî sistemin İslamî esaslar üzerine bina edilmesi için eserler telif etmiş, ancak Cemiyet’e karşı buna muvaffak olamamıştır. Zira ülkede onun arzuladığı şekilde Hz. Peygamber ve sahabe modeli bir “şûra-i ümmet” sistemi değil, Batı tarzı çok partili bir “parlamento” sistemi tesis edilmiştir. 1911 yılında hakkında çıkarılan masonluk iddiaları ile oldukça yıpranmış, Şeyhulislâmlık görevine de son verilmiştir. Musa Kazım Efendi, Şeyhulislâm olarak tekrar atandığı 1916 yılına kadar ilmî faaliyetlerle meşgul olmuştur. İttihat ve Terakki’nin uyguladığı politikaların İslam esaslarına, ahlâk ve nizâmına uymadığını farketmiş olsa da Cemiyet ile bağını tamamen koparması mümkün olamamıştır. Esasen Cemiyet’te onu kendi halinde rahat bırakmamıştır. Nitekim 1916 yılında sağlık sorunlarını beyan etmesine ve Padişah Mehmed Reşâd’ın masonluk iddiaları yüzünden onu atamak istememesine rağmen tekrar Şeyhulislâm olarak atanması sağlanmış ve Şerî mahkemelerin Şeyhulislâm’ın yetkisinden çıkarılarak Adalet Nezâreti’ne bağlanmasını sağlayan kanun, Medâris-i İlmiyye Nizamnâmesi ve Hukûk-ı Aile Karanâmesi onun döneminde çıkarılmış olan yasal düzenlemelerdir. İttihat ve Terakki’nin 1918 yılında Birinci Dünya Savaşı’nın kaybedilmesinden sonra kendisini fesh etmesi üzerine başlayan yeni süreçte Musa Kazım Efendi de İttihat ve Terakki yöneticisi olarak “korku ve baskı ile Devletin yönetim şeklini değiştirmek” iddiası ile Divân-ı Harp’te yargılanmıştır. Nitekim almış olduğu 15 yıllık kürek cezası, Padişah’ın şefaati ile 3 yıl sürgüne çevrilerek Edirne’ye gönderilmiştir. Memuriyet yıllarında birinci rütbeden Mecidî Nişanı, yine birinci rütbeden Osmanî Nişanı ve Altın Liyâkat Madalyası gibi ödüllerle taltif edilmiş olan Musa Kazım Efendi, maaşı kesildiği için ömrünün son yıllarında geçimini çeşitli yardımlarla sağlamaya çalışmıştır. 10 Haziran 1920 tarihinde sürgünde bulunduğu Edirne’de 62 yaşında vefat etmiştir.

Anahtar Kelimeler:

İslam Hukuku, II. Abdülhamid, İttihat ve Terakki, Şeyhulislâm, Musa Kazım Efendi

A Sheikulislam In The Jig Of Committe Of Union And Progress (İttihat ve Terakki): Musa Kazım Efendi (His Political Life and The Legal Regulations He Affected)

Musa Kazım Efendi, one of the last period Ottoman scholars, was born in 1858 in the Tortum district of Erzurum. He had extensive knowledge of Islamic sciences, especially Fiqh and Kalam, and was promoted to the position of the headteacher of Fatih Mosque. Musa Kazım Efendi, who had the rank of Mahrec, which expresses the highest level of religious knowledge in the Ottoman Empire, also served as a teacher in Madrasatu'l-Kudât, Süleymaniye Madrasa, and Madrasatu'l-Vâizin. Musa Kazım Efendi was a scholar and statesman who contemplated on how to get the country out of the troubled situation, offered solutions, and even more tried to be a part of the solution. He saw the salvation of the state in the reestablishment of consultation, equality, freedom, and justice, and for this, it was necessary to establish a system limiting the powers of the Sultan. He continued his struggle against the rulers in the ranks of the Union and Progress, which was the strongest opposition party of the period. Musa Kazım Efendi served as a member of the Central Executive Board within the Committee of Union and Progress and also chaired the Şehzâdebaşı Scholarly Committee, which was established by the Party to ensure the support of the ulama and the people. The main duty of this Scholarly Committee was to explain to the people that a new constitution is not a bad thing via sermons, conferences, and publications and get them to support the Union and Progress Party. After the declaration of the Second Constitutional Era, UPP has appointed Musa Kazım Efendi to higher positions. He was first appointed as a member of the Ottoman Senate and then SheikulIslam. Undoubtedly, the Party of Union and Progress was able to appoint different names as SheikulIslam at the time when it was effective on the Ottoman administration. However, what makes Musa Kazım Efendi different; during the second constitutional era, he was the Sheikhulislam who remained in this post for the longest time, that he took part in the central administration of the UPP, the masonry claims about him and the fact that UPP made it possible for him to become Sheikhulislam more than once to achieve the reforms they envisioned. After the declaration of the second constitutional era when the UPP gained control over the Ottoman administration, Musa Kazım Efendi made some publications trying to convince the UPP to build the new system upon Islamic values but failed. For, a Western-style multi-party "parliament" system was established in the country, not a "shura-i ummah" model of the Prophet and Companions as he desired. His reputation was torn apart in 1911 with the allegations of Freemasonry, and his duty of SheikhulIslam was terminated. Musa Kazım Efendi kept himself busy with scholarly activities until his second appointment as SheikulIslam in 1916. Even though he realized that the policies UPP implemented did not comply with Islamic values, ethics and rules, he could not completely break his ties with the Party. In fact, the Party did not let him be. Although he declared his health problems in 1916 and Sultan Mehmed Reşad did not want to appoint him because of the claims about his ties with masonry, he was appointed again as Sheikh-ul-Islam. During his time in the office, UPP made regulations ensuring that the religious courts are transferred to the authority of the Justice Department from Sheik ul Islam and also issued the Family Law Decree. In the new era that started after the Union and Progress dissolved following the loss of the First World War in 1918, Musa Kazım Efendi was also tried in the Court of War with the allegation of "changing the state's governance with fear and pressure" as one of the leaders of the Union and Progress. The 15-year hard penalty he received as a result of the court was turned into exile for 3 years with the intercession of the Sultan and he was sent to Edirne. Musa Kazım Efendi, who won many awards during his civil service years, tried to make a living with various aids in the last years of his life because his salary was cut. He died at the age of 62 in Edirne, where he was in exile on June 10, 1920.

Keywords:

Islamic law, II. Abdulhamid, Committee of Union and Progress, Sheikhulislam, Musa Kazım,

PDF

___

Akyıldız, Ali. "Meclis-i A‘yân". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 21.09.2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/meclis-i-ayan
Altunsu, Abdülkadir. Osmanlı Şeyhulislâmları. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1972.
Aydın, Mehmet Akif. “Hukuk-ı Âile Kararnâmesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 23.09.2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/hukuk-i-aile-kararnamesi
Bakırcı, Selami. Arşiv Belgeleriyle Şeyhulislâm Musa Kazım Efendi. Erzurumlu Şeyhulislam Musa Kazım Efendi Sempozyumu (22-24 Kasım 2013 Erzurum). ed.
Ömer Kara. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2014 (109-120). Erişim 26.09.2020. http://earsiv.atauni.edu.tr/xmlui/handle/123456789/472?show=full
BAO, Osmanlı Arşivleri. 30-10-0-0/ Muamelat Genel Müdürlüğü. No. 188-292, Gömlek No. 3. Erişim 01.10.2020. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=173722&Hash=5C2AC9798950193C07AE9BF9E3DE2559CABFED19E852E3EF3A10BCDABE53DB52&Mi=0
Beyânülhak, “Asker Evlatlarımıza Hitabımız.” 1/29, Derseâdet: Bekir Efendi Matbaası, 6 Nisan 1325/28 Rebiulevvel 1327/19 Nisan 1909. Erişim 24.09.2020. https://katalog.idp.org.tr/pdf/65/283
Birinci, Ali. Tarih Yolunda. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2001.
BOA, Osmanlı Arşivleri. 30-18-1-1/ Kararlar Daire Başkanlığı (1920-1928). No. 9-14, Gömlek No. 4. 15.09.2020. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=34345&Hash=C6053B91DE1C538F7F078BF2FDF332A33BA0E5A7622FF01390AE874C94717C2D&Mi=0
BOA, Osmanlı Arşivleri. Bâb-ı Âlî Bünyesindeki Diğer Dairelere Ait Belgeler - Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV). No. 257, Gömlek No. 129. Erişim 28.08.2020. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=20157215&Hash=E8F66E3E26D374D7A46E74C355CB3500579668C0D8C5A030850BDCADED79ADE1&A=2&Mi=0
BOA, Osmanlı Arşivleri. Bâb-ı Âlî Bünyesindeki Diğer Dairelere Ait Belgeler - Şûrâ-yı Devlet Defterleri (ŞD.d). No. 488, Gömlek No: 13. Erişim 04.09.2020. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=22989979&Hash=5FC0F679049C511F18A66F138A1C5B251BA0A3BC5D3A8940C08C32366A35093F&A=2&Mi=0
BOA, Osmanlı Arşivleri. İradeler – İrade Mabeyn-i Hümayun. (İ.MBH). No. 3, Gömlek No. 13 Erişim 22.08.2020. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=21648842&Hash=64AF8BCE83B9687D2D7B8306260682F27F2630B4BE883159C06C00F4B4E44A83&A=2&Mi=0
BOA, Osmanlı Arşivleri. Nezâretler, Vilâyet-Müfettişlikler (Taşra Arşivleri) ve Büyük Dairelere Ait Belgeler, Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Belgeleri (DH.EUM). Asayiş Kalemi Belgeleri (DH.EUM.AYŞ). No. 29, Gömlek No. 8. Erişim 02.09.2020. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=20365916&Hash=3E5D9024F618E7916BC24A9514217C7EC410E237916EAD247C6EF828226D3643&A=2&Mi=0
BOA, Osmanlı Arşivleri. Yıldız Perakende Evrakı - Mâbeyn Belge, Gazete ve Cetvelleri (Y.PRK.AZJ). No. 54 Gömlek No. 54. Erişim 23.08.2020. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/eSatis/BelgeGoster.aspx?ItemId=20213834&Hash=89B4FDADECA20283E18C9AEEA9EDB999F79AAD9CCBA4D687B7E641020882DD54&A=2&Mi=0
Ceride-i İlmiye. 31. (Dersaadet: 18 Cemaziyelevvel, 1335/12 Mart 1333/12 Mart 1917). Erişim 25.08.2020. https://katalog.idp.org.tr/pdf/279/599
Ceride-i İlmiye. 32. (Derseâdet: 14 Şaban 1335/4 Haziran 1333/5 Haziran 1917). Erişim 25.08.2020. https://katalog.idp.org.tr/pdf/280/600
Çavdar, Tevfik. İttihat ve Terakki, By: İletişim Yayınları, 1991.
Çetinkaya, Bayram Ali. “Musa Kazım Efendi’nin Medeniyet Tasavvuru.” Erzurumlu Şeyhulislam Musa Kazım Efendi Sempozyumu (22-24 Kasım 2013 Erzurum). ed.
Ömer Kara. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2014. Erişim 26.09.2020. http://earsiv.atauni.edu.tr/xmlui/handle/123456789/472?show=full
Çetinkaya, Bayram Ali. Musa Kazım Efendi’nin Dini, Siyasi ve Felsefi Düşüncesi. Cumhuriyet Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11/2, 75-141. Sivas, 2007.
Çöğenli, M. Sadi. “Musa Kazım Efendi’ye İsnad Edilen Masonluk iddiası ve Masonluğu Reddeden Beyannamesi.” Erzurumlu Şeyhulislam Musa Kazım Efendi Sempozyumu (22-24 Kasım 2013 Erzurum). ed. Ömer Kara. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2014. Erişim 26.09.2020. http://earsiv.atauni.edu.tr/xmlui/handle/123456789/472?show=full
DAGM, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. Osmanlı Arşivi’nde Şeyhilüslam Fetvaları. İstanbul: Yy. 2015. Erişim 02.10.2020. https://www.devletarsivleri.gov.tr/varliklar/dosyalar/eskisiteden/yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/Osmanli_arsivinde_seyhulislam_fetvalari.pdf
Danişmend, İsmail Hami. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi-4. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1972.
Edmondson Ramsour, Ernest. Genç Türkler ve İttihat Terakki “1908 İhtilalinin Hazırlık Dönemi”. çev. Hasan Yüncü. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2001.
Güllüce, Hüseyin. Erzurumlu Şeyhulislâm Musa Kâzım ve Kur’ân’ın İ‘câzı Hakkındaki Görüşleri. Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 19. (2002), 219-227.
Gürer, Ahmet Şamil. Gelenek ile Modernite Arasında Bir Meşrutiyet Şeyhulislâmı Musa Kazım Efendi (1861-1920). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
Gürer, Ahmet Şamil. İttihat ve Terakki’nin Bir “Fırka Şeyhülislâmı” Arayışı ve Musa Kâzim Efendi’nin Şeyhülislâmlığa Getirilişi. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/4 Fall. 2010, (1186-1206).
İlmiye Salnâmesi, (İstanbul: Dâru’l-Hilâfet-i Âliye, Matbaâ-i Âmire, 1334/1918) Erişim 26.09.2020. http://isamveri.org/salname/sayilar.php?sidno=D03828
İnalcık, Halil. Devlet-i Aliyye-Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar “Tegayyür ve Fesâd (1603-1656): Bozuluş ve Kargaşa Dönemi”. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
İşpirli, Mehmet. "Kürek Cezası". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23.09.2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/kurek-cezasi
Kara, İsmail. Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi-1. İstanbul: Dergâh Yayınları, 4. Baskı, ts.
Kara, İsmail. Ulema-Siyaset ilişkilerine dair önemli bir metin: Muhalefet yapmak/Muhalefete Katılmak. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi. (1998). 1-25
Kavak, Özgür. Hal‘, İstifa Ve İhtilal: İslam Devletlerinde İktidarın El Değiştirmesi Üzerine Bazı Tespitler. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 24/47 (2019/2): 141-196.
Koca, Ferhat. "Musa Kazım Efendi". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 19.09.2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/musa-kazim-efendi
Küçük Sevil, Hülya. İttihat ve Terakki Döneminde İslamcılık Hareketi (1908-1914). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005. Lewıs, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. çev. Metin Kıratlı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 5. Basım, 1993.
MAZC, Meclis-i Ayan Zabıt Ceridesi. 2. Yıl, 1. Devre, 66. Birleşim. (27 Nisan 1326/10 Mayıs 1910). Erişim 23.09.2020. https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/td_v2_mmb.goruntule?sayfa_no_ilk=799&sayfa_no_son=799&sayfa_no=799&v_meclis=62&v_donem=1&v_yasama_yili=ic02&v_cilt=c001&v_birlesim=066
MAZC, Meclis-i Ayan Zabıt Ceridesi. 2. Yıl, 1. Devre, 69. Birleşim (3 Mayıs 1326/16 Mayıs 1910). Erişim 20.09.2020. https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/td_v2_mmb.goruntule?sayfa_no_ilk=14&sayfa_no_son=14&sayfa_no=14&v_meclis=62&v_donem=1&v_yasama_yili=ic02&v_cilt=c002&v_birlesim=069
Musa Kazım. “Beyannâme”. Sırâtımüstakîm 7/169. (17 Teşrinisâni 1327/30 Kasım 1911). https://katalog.idp.org.tr/pdf/5760/10199
Musa Kazım. Beyânülhak 13/4/79. (13 Eylül 1326/22 Ramazan 1328/27 Eylül 1910) Erişim 30.09.2020.
Musa Kazım. Devr-i İstibdâd’ın Ahvâli ve Müsebbipleri. Derseâdet: Yy. 1327.
Musa Kazım. İslâm’da Usûl-i Meşveret ve Hürriyet. İstanbul: Yy. 1324.
Musa Kazım. Külliyât-ı Şeyhulislâm Musa Kazım Efendi-Dinî, İctimâî Makaleler. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1336.
Musa Kazım. “Sûret-i Fetva”, Beyânülhak 13/4/79. Derseadet: Bekir Efendi Matbaası, (13 Eylül 1326/22 Ramazan 1328/27 Eylül 1910). Erişim 25.09.2020. https://katalog.idp.org.tr/pdf/115/333
Mustafa Sabri. “Beyânülhak’ın Mesleği”, Beyânülhak, 1/1, (9 Ramazan 1326/5 Ekim 1908). Erişim 08.09.2020. https://katalog.idp.org.tr/pdf/37/255
Said Halim Paşa. Buhranlarımız. haz. M. Ertuğrul Düzdağ. By: Kervan Kitapçılık Matbaa, trs.
Said Halim Paşa. “İslam’da Teşkilat-ı Siyasiyye.” trc. M. Akif Ersoy. Sebilürreşâd. 19/493 28 Cemaziyelahir 1340/ 26 Şubat 1338/ 26 Şubat 1922. Erişim 29.09.2020. https://katalog.idp.org.tr/pdf/7236/13111
Sina Akşin. Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. İstanbul: Gerçek Yayınevi 1980.
Takvîm-i Vekâyi 2. Derseâdet: Matbaâ-i Âmire, 22 Nisan 1333/29 Cemaziyelahir 1335/22 Nisan 1917. Erişim 24.08.2020. https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/67455/0141.pdf?sequence=141&isAllowed=y
Takvîm-i Vekâyi 2840. Derseâdet: Matbaâ-i Âmire, 1 Nisan 1333/9 Cemaziyelahir 1335/1 Nisan 1917). Erişim 01.09.2020. https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/67455/0076.pdf?sequence=76&isAllowed=y
Takvîm-i Vekâyi 580. Derseâdet: Matbaâ-i Âmire, 30 Haziran 1326/6 Receb 1328/14 Temmuz 1910. Erişim 01.09.2020. https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/67444/0441.pdf?sequence=441&isAllowed=y
Tasavvuf 34. “Beyannâme-i Cenâb-ı Meşihatpenâhî.” Derseâdet: Matbaâ-i Ebu’z-Ziya, 24 Teşrin-i Sani 1327/15 Zilhicce 1329/7 Aralık 1911. Erişim 01.10.2020. https://katalog.idp.org.tr/pdf/2651/4977
Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasal Partiler-1. 2. Basım, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1988.
Türkgeldi, Ali Fuat. Görüp İşittiklerim. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 5. Basım, 2010. Yörük, Ali Adem. Mekteb-i Hukuk’un Kuruluşu ve Faaliyetleri (1878-1900). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans 2008.
Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye 'de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 1992.
Üstüner, Ahmet. Yağmur, Ömer. “Şeyhülislam Musa Kazım Efendi Tarafından Tercüme Edilen ‘Tahkik-i Vahdet-i Vücûd Risalesine Dair’ Adlı Eser”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi-30. (2011), 355-385.
Yörük, Ali Adem. Mekteb-i Hukuk’un Kuruluşu ve Faaliyetleri (1878-1900). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans 2008.