Geleneksel Yayla Göçü: XX. Yüzyılın Başındaki Kırgız ve Anadolu Konar-Göçerleri Örneği

Bu makale, yüzyıllardan beri Tanrı Dağları‟nda yaşamakta olan Kırgız konar-göçerleri ile Anadolu Yörüklerinin XX. yüzılın başlarındaki geleneksel yayla göçlerini karşılaştırmalı olarak analiz eder. Bilindiği gibi, Türk kökenli her iki konar-göçer halkın temel geçim kaynakları hayvanlarıydı. Dolayısıyla bunlara otlak bulmak amacıyla (kışın kışla-kıştoo, baharda yazlacazdoo, yazın yayla-cayloo ve sonbaharda ise güzle-küzdöö olmak üzere) dört mevsime göre farklı mekânlara göç ederek yaşıyorlardı. Göç ilginç ve durmak bilmeyen bir doğal süreçtir. Kimi bu süreci kültürel varlığa dönüştürmüşken, kimi geçinmek veya varlığını sürdürmek için bu sürece baş vurmuştur. Türk halkları da göçü kültüre dönüştüren ve onu gelenekselleştirerek yaşatanlar arasındadır. Bunun ilk nedeni, göç olayı veya göç ederek yaşama onlara hareketli bir hayat tarzı; hareketlilikle birlikte de daimi değişim içinde yaşama imkânı sağlamıştır. Göç ederek yaşayan toplumlar da göçlerini farklı rakım, iklim ve mesafelere göre çeşitlendirmişlerdir. Bu makalede, konunun sadece yayla göçü kısmı ele alındı ve Türk halklarının ortak inançları, anlayışları, benzer uygulamaları, göç esnasındaki hiyerarşik yapı, cinsler arası denge ve statü gibi konuları karşılaştırmalı olarak incelendi. Malzeme ve metot olarak yazılı kaynaklar da kullanılmakla birlikte, konu daha ziyâde folklorik ve etnografik sözlü malzemeler ışığında işlendi. Çalışmamız iki temel hipoteze dayanmaktadır: Birincisi, konargöçer geçmişe sahip birçok Kırgız, Türk ve Kazak gibi Türk kökenli kavimler arasındaki geleneksel yaylaya göç hâdisesi, konar-göçerler dünyasının en büyük bayramı idi. İkinci olarak, her ne kadar ata-erkil bir yapıya ve anlayışa sahip olduğu kabul edilse de, Türk kavimleri arasında kadının çok mühim bir yeri vardı; nitekim tipik bir bayram havasında gerçekleştirilen bu gibi göçlerin başını her zaman kadın çekerdi

Anahtar Kelimeler:

Kırgız göçebeleri, Anadolu Yörükleri, mevsimlik göç, geleneksel göç, yaylaya göç, göçebelerde kadın, yazla ve yayla

Traditional Seasonal Migration: The case of Kyrgyz and Anatolian Pastoralism in Early XXth Century

The article presents the comparative analysis of the traditional seasonal migrations of the Kyrgyz pastoralists and Anatolian Yörüks at the beginning of 20th century. As it is known, the basic livelihood of pastoralists was their herds such as sheep, goat, cow, horse, camel, etc. To provide pastures for these animals pastoralists lived migrating among the seasonal quarters, socalled kyshla - kyshtoo (winter quarter), iazla - zhazdoo (spring quarter), iaila - zhailoo (summer quarter) and guzle-küzdöö (autumn quarter) building their lives depending on the four seasons. Migration is an interesting natural everlasting process. It provides people a mobile way of life and the opportunity of living in permanent change. Some people turned it into their cultural heritage; others use it as their survival strategy. Turkic-rooted peoples are among those who turned it into their culture and diversify the tradition of migration in terms of seasons, altitude, distance, etc. This article focuses on traditional seasonal migration to summer quarter where comparative analysis of common beliefs, understandings and practices during the seasonal migration to summer quarter is given. Mainly based on ethnographic and folkloric oral data as well as on some archival written sources, this article comes up with two basic argumentations: First, in early XX century the event of traditional seasonal migration to summer quarter was the biggest festival celebration in the world of many Turkic-rooted societies. Second, although it is widely considered that the Turkic-rooted peoples traditionally bear patriarchal structure of society, the women had important positions in many public events; it‟s a matter of fact that the event of traditional seasonal migrations was always led by a woman.

Keywords:

Kyrgyz pastoralism Anatolian Yörüks, seasonal migrations, traditional movements, migration to summer quarter, woman in nomadic societies, spring quarter, summer camp,

PDF

___

Abdraimov İzat (2009). Kırgız Köçü. Bişkek: “Bugulab” Animasyon Merkezi Görsel Yayınları,
Abramzon Saul (1971). Kirgizı i ih Etnogenetiçeskiye i İstoriko Kulturnıye Svyazi. Leningrad: Nauka Yayınları.
Artun, Erman (2006). “Çukurova Konar-Göçer Türkmenlerinin Halk Kültürlerinde Eski Türk İnançlarının İzleri”. II. Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni, Şölen Konuşması. Kayseri: 10-12 Nisan, s. 1-22.
Aytbayev Mukaş (1962). Sotsialno-Ekonomiçeskiye Otnoşeniye v Kirgizskom Aile v XIX i XX Vekov. Frunze: İzdatelstvo AN Kirgizskoi SSR Yayınları.
Aytmambetov, D. (1987). “Bıt i Koçevıye Traditsii Kirgizskogo Aila (Pervaya Polovina XIX. v.)”. Voprosı İstorii Materialnoy Kulturı Kirgizstana. Frunze: İlim Yayınları, s. 45-58.
Barfield Thomas (2009). Opasnaya Granitsa. Koçevye İmperii i Kitay (221 g. do n. e. - 1757 g. n. e.). Çev. D. V. Ruhlyadeva ve V. B. Kuznetsova. Petersburg: Fakultet Filologii i İskusstv Sankt-Peterburgskogo Gosudarstvennogo Universiteta, Nestor-Istoriya Yayınları.
Büyükcan Sayılır, Şeyda (2012). “Göçebelik, Konar-Göçerlik Meselesi ve Coğrafî Bakımdan Konar-Göçerlerin Farklılaşması”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: XII, Sayı, 1, s. 563-580.
Caparov Amantur (2007). “Elementı Gosudarstvennosti u Koçevnikov i Osedlıye Obşestva”. Fenomen Koçevniçestva i İstoriya Evrazii. Nomadizm i Razvitiye Gosudarstva. Sbornik Materiyalov Mejdunarodnoy Nauçnoy Konferensii. Almata: Daik Press Yayınları, s. 85-94.
Cumabayev, Bektemir (1999). Yujnıy Kırgızstan Glazami Rossiyskih Puteşestvennikov: Vtoroe Polovina XIX - Naçalo XX Veka. Bişkek: Uçkun Yayınları.
Cunuşaliev Cenişbek (2005). “Traditsionnıy Obşestvennıy Stroy i Kultura Bıta Kırgızov”. Sivilizatsii Skotovodov i Zemledeltsev Sentralnoy Azii. Bişkek-Samarkand: Mezhdunarodnyi Institut Tsentralnoaziatskikh Issledovaniy Yayınları, s. 258-270.
Efremov Filip (1811). Stranstvovaniye Filippa Efremova v Kirgizskoy Stepi, Buharii, Hivu, Persii, Tibet i İndii i Vozvraşeniye Ego Ottuda Çerez Angliyu v Rosiyu. Kazan: Universitetskaya Tipografiya Yayınları.
Eremeev, D. E. (1969). Yürüki (Turetskie Koçevniki i Polukoçevniki). Moskova: Nauka Yayınları.
Gülten Sadullah (2009). “Batı Anadolu‟da bir Yörük Grubu: XVI. Yüzyılda Karaca Koyunlular”. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Cilt: 412, Sayı, 22, s.192-215.
Hazanov Anatoliy (2002). “Koçevniki Evraziyskih Stepey v İstoriçeskoy Retrospektive”. Koçevaya Alternativa Sotsiyalnoy Evolutsii. Moskova: Rusya İlimler Akademisi Yayınları, s. 37-57.
İsakov Baktıbek (2009). XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Kırgızların Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Sayak Uruusu (Boyu) Örneği. Bişkek: Kırgızistan - Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
Johansen, Ulla (2005). 50 Yıl Önce Türkiye‟de Yörüklerin Yayla Hayatı. Çev. Mualla Poyraz. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Karaca Behset (2008). “1522–1532 Tarihlerinde Menteşe Bölgesi Yörükleri”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt: 418, Sayı, 2, s. 403-440.
Khludov Nikolai (1885). Bogatoye Koçevye. Almatı: Kazakistan Cumhuriyeti‟nin Merkezi Devlet Müzesi Galerisi.
Kostenko, L. (1870). Srednaya Azia i Vodvorenie v ney Russkoy Grajdanstvennosti, s Kartoyu Sredney Azii. Petersburg: A. O. Bazunova Yayınları.
Kuşner (Knışev) Pavel (1929). Gornaya Kirgiziya (Sotsiologiçeskaya Razvedka). Moskova: Kommunistiçeskiy Universitet Trudyaşihsia Vostoka İmeni İ. V. Stalina Yayınları.
Noviçev, A. (1951). “Turetskie Koçevniki i Polukoçevniki v Sovremennoy Turtsii”. Sovetskaya Etnografya. Sayı, 3, s. 108-129.
Osten-Saken Fedor (1869). “Poesdka v Zanarınskiy Kray Letom 1867 goda, Statya Barona F.R. Osten-Sakena”. İzvestiya İmperatorskago Russkago Geografiçeskago Obşestva. Sayı, V, s. 127-150.
Pogorelskiy, P. ve V. Batrakov (1930). Ekonomika Koçevogo Aula. Moskova: Sovnarkom K.A.S.S.R. Yayınları.
Saydam Abdullah (2009). “Sultanın Özel Statüye Sahip Tebaası: Konar-Göçerler”. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 20, Aralık: 9-31.
Sorokin, N (1886). “Puteşestvie po Russkomu Tian Şanyu v 1884 Godu, Predvaritelnıy Otçet”. İzvestia İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva. Sayı, 21, s. 113-130.
Şenol Sümer (2003). Yörüklerin Göç Yolu. Isparta: Emedya Tesisleri Yayınları.
Valihanov Çokan (1985). Sobranie Soçinenii v Piyati Tomah. Alma-Ata: “Nauka” Kazahskoy SSR Yayınları.
Vasyutin, S. (2002). “Tipologiya, Potstarnih i Politiçeskih Sistem Koçevnikov”. Koçevaya Alternativa Sotsiyalnoy Evolutsii. Moskva: Rusya İlimler Akademisi Yayınları.
Vinnikov, Y. R. (1956). “Rodo-Plemennoy Sostav i Rasseleniye Kirgizov na Territorii Yujnoy Kirgizii”. Trudı Arheologo-Etnografiçeskiy Ekspeditsii. Sayı, I, s. 136-181.
Yalman (Yalgın) Ali Rıza (1993). Cenupta Türkmen Oymakları. I, Hazır. Sabahat Emir. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları