XVI. Yüzyıl Başlarında Balkan Şehirlerinde Nüfus: Sağkol Kazaları Örneğinde Bir Tarihsel Demografi Denemesi

Osmanlı Devleti’nde nüfus ile ilgili bilgileri içeren en kapsamlı sayımlar XVI. yüzyıl boyunca gerçekleştirilmiştir. Bu sayımlar tımar sistemiyle bağlantılı olarak devlet genelinde vergi potansiyelini belirlemek üzere yapılmış ve bunun neticesinde defterler düzenlenmiştir. Tahrir defterleri adı verilen bu defterler sayesinde bir bölgenin nüfus yapısı hakkında bilgiler elde etmek mümkün olmuştur. Çimpe Kalesi’nin alınmasından sonra Osmanlı Devleti Balkanlar’da yerleşmeye başlamıştır. Balkanlar’da devam eden fetihler sonucunda “Rumeli Eyaleti” teşkil edilmiştir. Rumeli Eyaleti, Osmanlı’nın idari, askeri ve ekonomik yönden en önemli eyaletidir. Rumeli, idari teşkilatlanmada sağkol, solkol ve ortakol olmak üzere kazalara ayrılmıştır. Bu çalışmanın amacı, 370 Numaralı Tapu Tahrir Defteri’nden elde edilen bilgiler ışığında, Rumeli sağkol olarak adlandırılan “Edirne, Dimetoka, Ferecik, Keşan, Kızılağaç, Zağra-i Eskihisar, İpsala, Filibe, Tatarbazarı, Samakov, Üsküb, Kalkandelen, Kırçova, Manastır, Pirlepe ve Köprülü” kazalarında yer alan ve şehir özelliği taşıyan yerleşmelerde Müslüman ve gayrimüslim nüfusun demografik yapılarını tespit etmektir. Böylece, Osmanlı Devleti hâkimiyetinde yer alan Balkan coğrafyasında Müslüman ve gayrimüslim mahallelerinin özellikleri ve sosyal ilişkileri ortaya konmaya çalışılacaktır. Çalışmanın özgünlüğü, XVI. yüzyıl başlarında nüfus araştırılması için dönemin ana kaynağı sayılan tahrir defterlerini analiz etmesinden kaynaklanmaktadır. Ayrıca Osmanlı idari yapısı içinde en önemli birimlerden olan Rumeli Eyaletinin nüfusu hakkında kapsayıcı başka herhangi bir çalışmanın bulunmaması da araştırmanın önemini artırmaktadır.

Population in Balkan Cities in The Early 16th Century: Sağkol (Right- Ramification) District

In the Ottoman Empire, the most comprehensive population-based censuses were conducted in the 16th century. These censuses were conducted to determine the tax potential across the state in relation to the manorial system ("tımar" system) and, as a result, the cadastral record books were edited ("tahrir" books). Thanks to these books, called the cadastral record books, I was able to obtain information on the population structure of the region. After the acquisition of the Çimpe Castle, the Ottoman Empire began to settle in the Balkans. The "Rumeli State" was established as a result of the ongoing conquests in the Balkans. From an administrative, military and economic point of view, the Rumeli State is the most important state of the Ottoman Empire. The Rumeli Administrative Organization is divided into sağkol (rightramification), solkol (left- ramification) and ortakol (middle- ramification). The aim of this study is to determine the demographic structures of the muslim and non-Muslim population in the settlements that are involved in the districts of “Edirne, Dimetoka, Ferecik, Keşan, Kızılağaç, Zağra-i Eskihisar, İpsala, Filibe, Tatarbazarı, Samakov, Üsküb, Kalkandelen, Kırçova, Manastır, Pirlepe ve Köprülü” named as Rumeli Sağkol in the light of the data presented by the cadastral record book No. 370. In this way, the characteristics and social relations of Muslim and non-Muslim neighborhoods will be tried to be revealed in the Balkan geography under the rule of the Ottoman Empire. The originality of the work derives from the analysis of the cadastral record books, which are considered to be the main source of the period for Population Research in the early 16th century. In addition, the lack of any other inclusive population studies in the Rumeli State, which is one of the most important states of the Ottoman administrative structure, increases the importance of research.

PDF

___

Acehan, A. (2008). Osmanlı Devleti’nin sürgün politikası ve sürgün yerleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1 (5), 12-29.
Aktepe, M. (1951-53). XIV-XV. asırlarda Rumeli’nin Türkler tarafından iskânına dair”, Türkiyat Mecmuası, X, 299-312.
Barkan, Ö. L. (1942). Osmanlı İmparatorluğunda bir iskân ve kolanizasyon metodu olarak vakıf ve temlikler I: İstila devirlerinin Türk dervişleri ve zâviyeler. VD, II, 279-386.
Barkan, Ö.L. (1952). Osmanlı İmparatorluğunda bir iskân ve kolanizasyon metodu olarak sürgünler. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XI (1949-50), 524-569.
Baykara, T. (2002). Kaza. Diyanet İslam Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 25, 119-120.
Çalık, S. (2005). Çirmen sancağı örneğinde Balkanlar’da Osmanlı düzeni (15.-16. Yüzyıllar). Anlara: Bosna-Hersek Dostları Vakfı Yayınları.
Doğru, H. (2000). XIII.-XIX yüzyıllar arasında Rumeli’de sağ kolun siyasi, sosyal, ekonomik görüntüsü ve Kozluca kazası. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Emecen, F. (1996). Gelibolu. Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 14, 1-6.
Ergenç, Ö. (1999). Osmanlı klâsik düzeni ve özellikleri üzerine bazı açıklamalar. Osmanlı Ansiklopedisi, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 4, 32-39.
Faroqhı, S. (1984). Town and townsmen of Ottoman anatolia- trade, crafts and foods production in an urban setting, 1520-1560. Cambridge: Cambridge University Press.
Gökbilgin, M.G. (1964). Nahiye. Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul: MEB, IX, 37-39.
Gökbilgin, T. ( 1995). Kanunî Sultan Süleyman devri başlarında Rumeli Eyaleti, livaları, şehir ve kasabaları. Belleten, XX (78), Nisan 1956, Ankara: TTK, 247-295.
İnalcık, H. (1987). Hicrî 835 tarihli sûret-i defter-i sancak-i Arvanid. Ankara: TTK.
İnalcık, H. (1995). Eyalet. Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 11, 548-550.
İnalcık, H. (2008). Rumeli. Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 35, 232-235.
İnalcık, H. (2011). Balkanlar’da Osmanlı fetihleri’nin sosyal koşulları. Adam Akademi, 2011 (1), 1-10
İnbaşı, M. (2012). Üsküb. Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 42, 377-381.
Kaleshi, H. (1981). Türkler’in Balkanlar’a girişi ve islâmlaştırılma”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 10-11 (1970-80),177-194.
Karta, N. (2015). Manastır şehrinin sosyal ve ekonomik durumu (1482-1615). Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8 (41), 458-469.
Kıel, M. (1996). Filibe. Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 13, 79-82.
Kıel, M. (1994). Dimetoka. Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 9, 305-308.
Nejat, G. (1997). Hane. Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 15, 552-553
Orhonlu, C. (1963). Osmanlı İmparatorluğunda aşiretleri iskân teşebbüsü (1691-1696). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Sami, Ş. (2001). Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yay.
Şahin,İ. (2009). Sancak. Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 36, 97-99.
Turan, Ş. (1992). Bayezid II, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 5, 234-238.