KENTSEL GELİŞİM VE DÖNÜŞÜM SÜRECİNİN BELİRLENMESİ: DİYARBAKIR ÖRNEĞİ

Kadim bir kent olan Diyarbakır’ın mekânsal gelişiminin incelendiği bu araştırmada kentin zamansal ve mekânsal ölçekte gelişim ve dönüşüm sürecinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Diyarbakır’da kentleşme süreci, Cumhuriyet öncesi ve Cumhuriyet Dönemi olmak üzere iki başlıkta incelenmiştir. Cumhuriyet öncesi dönemde, Suriçi’nin mekânsal gelişimi tarihi veriler ile akademik çalışmalardan faydalanılarak oluşturulmuştur. Cumhuriyet Dönemi’nin mekânsal gelişiminin belirlenmesinde ise temel veri kaynağı olarak ortofotolar kullanılmıştır. Ortofotoların güncel hâlihazır konut verileri ile örtüştürülmesiyle kentin zamansal ve mekânsal gelişimi daha doğru bir şekilde ortaya konulmaya çalışılmıştır. Araştırma bulguları, 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kentleşme sürecinin hızlandığını ve aynı yüzyılın son çeyreğinde en büyük alansal artışın yaşandığını göstermektedir. 2000’li yıllardan itibaren ise hem yatayda hem de dikeyde gelişim ve dönüşüm süreci hızlanmıştır. Sonuç olarak, 1930’larda Suriçi’nden ibaret olan kent, günümüze kadar konut alanlarında 10 kat büyüme yaşamıştır. Analiz sonuçları, kentsel gelişim yönünün neredeyse bütün dönemlerde batı-kuzeybatı eksenli olduğunu göstermiştir. Günümüzde olduğu gibi gelecekte de, kentin Elazığ Caddesi ile Şanlıurfa Bulvarı üzerinde ve yakın çevresinde gelişimini sürdüreceği tahmin edilmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Kentleşme, Kentsel Gelişim, Ortofoto, Diyarbakır

DETERMINATION OF URBAN SPRAWL AND TRANSFORMATION PROCESS: THE CASE OF DİYARBAKIR

This study, which examines the urban sprawl process of an ancient city, Diyarbakır, aims to determine the process of change and transformation of the city on a temporal and spatial scale. The urbanization process in Diyarbakır has been examined under two headings: pre-Republican and Republican period. The urban sprawl of Suriçi in the pre-Republican period was investigated using historical data and academic studies. Orthophotos were used as the main source of data in determining urban sprawl in the Republican period. By overlapping orthophotos with the current housing base maps, the temporal and spatial expansion of the city has been revealed more accurately. The research findings show that the urbanization process has accelerated since the second half of the 20th century and the largest spatial increase was observed in the last quarter of the same century. Since the 2000s, the process of change and transformation has accelerated both horizontally and vertically. As a result, the city which consisted only of Suriçi in the 1930s has experienced a 10-fold growth in residential areas until today. The analyses indicate that the direction of urban sprawl was on West-Northwest axis in almost all periods. As it is the case today, it is estimated that in the future the city will continue its sprawl on Elazığ Street and Şanlıurfa Boulevard and in the immediate vicinity.

Keywords:

Urbanization, Urban Sprawl, Orthophoto, Diyarbakır,

PDF

___

Agarwal, C., Green, G. M., Grove, J. M., Evans, T. P. & Schweik, C. M. (2002). A review and assessment of land-use change models: Dynamics of space, time, and human choice. Apollo The International Magazine of Art and Antiques, 62, 1-61.
Ağaryılmaz, İ., Binoğul, E., Can, C. & Binan, C. (1991). Diyarbakır Kenti Tarihi Yapısı, Sorunları ve Korunması İçin Temel Yaklaşımlar. İstanbul: Yıldız Üniversitesi Raporu.
Aksu, R., Değerliyurt, M. (2014). Sürdürülebilir kentsel gelişim sağlamak amacıyla model yerleşim alanları planlama: Diyarbakır kenti örneği. TÜCAUM VIII. Coğrafya Sempozyumu bildiri kitabı içinde (s. 23-24). Ankara: Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi.
Aliağaoğlu, A. & Uğur, A. (2010). Şehir Coğrafyası. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
Arslan, R. (1979). Diyarbakır ve Çevresinde Şehirleşme Hareketleri. Ankara: Ziya Gökalp Derneği Yayınları.
Atak, B. K., Erdogan, N., Ersoy, E. & Nurlu, E. (2014). Analysing the spatial urban growth pattern by using logistic regression in Didim district. Journal of Environmental Protection and Ecology, 15(4), 1866-1876.
Bağlı, M. & Binici, A. (2005). Kentleşme Tarihi ve Diyarbakır Kentsel Gelişimi. Ankara: Bilim Adamı Yayınları.
Beysanoğlu, Ş. (1996). Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi. (Cilt 1). Diyarbakır: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sanat Yayınları.
Beysanoğlu, Ş. (1996). Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi. (Cilt 2). Diyarbakır: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sanat Yayınları.
BM (2019). Dünya Kentleşme Beklentileri, 2018 Revizyonu. New York: Birleşmiş Milletler.
Can, Z. (1991). Diyarbakır İmar Planı Araştırma Raporu. Ankara: Diyarbakır İmar Planı Araştırması.
Cumhuriyetin 15. Yılında Diyarbakır. (1938). Diyarbakır: Diyarbakır Matbaası.
Dağlı, D., Çağlıyan, A. (2019). Diyarbakır’da şehirsel büyümeyi etkileyen değişkenlerin coğrafi analizi. I. İstanbul Uluslararası Coğrafya Kongresi (20-22 Haziran) bildiri özet kitabı içinde (s. 294-295). İstanbul.
Dalkılıç, N. & Halifeoğlu, M. (2011). Erken Cumhuriyet döneminde Diyarbakır’da kamu binaları: 1923-1950 dönemi. Mimarlık Dergisi, 358, 74-84.
Durmuş, E. (2018). Diyarbakır ilinde yerleşmelerinin yükselti basamaklarına göre dağılışı. TÜCAUM 30. Yıl Uluslararası Coğrafya Sempozyumu bildiri kitabı içinde (s. 336-354). Ankara: Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi.
Dünya Bankası (2019). 05 Aralık 2020 tarihinde https://data.worldbank.org/country/turkey, adresinden edinilmiştir.
Elibol, N. (2007). Osmanlı İmparatorluğu'nda nüfus meselesi ve demografi araştırmaları. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 12(2), 135-160.
Eti, U. (1940). Milli Şef İsmet İnönü’nün Güneydoğu Gezileri. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
Farooqhi, S. (2000). Osmanlı'da Kentler ve Kentliler. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Goncalves, T. M., Zhong, X., Ziggah, Y. Y. & Dwamena, B. Y. (2019). Simulating urban growth using cellular automata approach (SLEUTH)- A case study of Praia City, Cabo Verde. IEEE Access, 7, 156430-156442.
Halifeoğlu, M. & Dalkılıç, N. (2011). Diyarbakır’da 1950-1970 döneminde inşa edilen idari yapılar. Mimarlık Dergisi, 361, 43-50.
İlhan, M. (1992). 16. yüzyılın ilk yarısında Diyarbakır şehrinin nüfusu ve vakıflar: 1518 ve 1540 tarihli tapu tahrir defterlerinden notlar. Tarih Araştırmaları Dergisi, 16(27), 45-111.
Johnson, M. P. (2001). Environmental impacts of urban sprawl: A survey of the literature and proposed research agenda. Environment and Planning A: Economy and Space, 33(4), 717-735.
Karadoğan, S. (2015). Yerleşmeye etkileri açısından Diyarbakır kenti ve yakın çevresinin doğal peyzaj unsurları. N. Soyukaya (Ed.), Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri kültürel peyzajı içinde (s. 1-16). Diyarbakır: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
Karadoğan, S. (2019). Kuruluş yeri açısından Diyarbakır kentinin sitüasyonu ve jeoloji-jeomorfoloji ilişkileri. Uluslararası Katılımlı 72. Türkiye Jeoloji Kurultayı bildiriler kitabı içinde (s. 890-895). Ankara: Jeoloji Mühendisleri Odası Yayınları.
Karadoğan, S.& Kavak, M. (2017). Diyarbakır havzasında iklim üzerinde etkili olan yer şekilleri ve litolojik faktörlerin MODİS uydu görüntüsü verileri ile incelenmesi. Türkiye Jeoloji Bülteni, 60(4), 557-568.
Kejanlı, D. T. & Dinçer, İ. (2011). Diyarbakır kale kentinde koruma ve planlama sorunları. MEGARON Dergisi, 6(2), 95-108.
Keleş, R. (1961). Şehir ve Bölge Planlaması Bakımından Şehirleşme Hareketleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
Keleş, R. (1997). Kentleşme Politikası. Ankara: İmge Kitabevi.
Khaje borj sefidi, A. & Ghalehnoee, M. (2016). Analysis of urban growth pattern using logistic regression modeling, spatial autocorrelation and fractal analysis Case study: Ahvaz city. International Journal of Architectural Engineering & Urban Planning, 26(2), 183-194.
Konyar, B. (1936). Diyarbakır Yıllığı (Cilt 3). Ankara: Ulus Basımevi.
Li, C., Li, J. & Wu, J. (2018). What drives urban growth in China? A multi- scale comparative analysis. Applied Geography, 98, 43-51.
Mendiratta, P. & Gedam, S. (2018). Assessment of urban growth dynamics in Mumbai Metropolitan Region, India using object-based image analysis for medium-resolution data. Applied Geography, 98, 110-120.
Moeller, M. S., Stefanov, W. L. & Netzband, M. (2004). Characterizing land cover changes in a rapidly growing metropolitan area using long term satellite imagery. ASPRS annual conference proceedings.
Nabikoğlu, A. & Dalkılıç, N. (2013). Diyarbakır surlarının günümüzdeki durumuna yeni bir bakış. Restorasyon ve Konservasyon Çalışmaları Dergisi, 15, 23-35.
Nazım İmar Planı, Planlama Raporu. (2006). Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi.
Ökse, A. T. (2015). Amida höyük bulguları ve tarihi belgeler ışığında eski çağda Diyarbakır, N. Soyukaya (Ed.), Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri kültürel peyzajı içinde (s. 17-29). Diyarbakır: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
Özcanlı M., Özçağlar, A., Özgen, N. & Benek, S. (2018). Diyarbakır şehrinin alansal gelişimi ve tarım arazileri üzerindeki etkileri. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(64), 479-506.
Özgen, N. (2007). Bismil ilçesinin coğrafyası. (Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
Parla, C. (2004). Osmanlı öncesinde Diyarbakır: Kente hâkim olanlar ve bıraktıkları fiziksel izler, K.Z. Taş & A. Kankal (Ed.), 1. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu kitabı içinde (s. 247- 284). Diyarbakır: Diyarbakır Valiliği.
Parla, C. (2005). Diyarbakır surları ve kent tarihi. Mimarlık Fakültesi Dergisi, 22(1), 57-84.
Peng, J., & Liu, Y. X. (2016). Net primary productivity (NPP) dynamics and associated urbanization driving forces in metropolitan areas: A case study in Beijing city, China. Landscape Ecology, 31, 1077-1092.
Peng, J., Tian, L., Liu, Y., Zhao, M., Hu, Y. & Wu, J. (2017). Ecosystem services response to urbanization in metropolitan areas: Thresholds identification. Science of the Total Environment, 607-608, 706-714.
Peng, J., Zhao, M., Guo, X., Pan, Y. & Liu, Y. (2017). Spatial-temporal dynamics and associated driving forces of urban ecological land: a case study in Shenzhen City, China. Habitat International, 60, 81-90.
Pratyush, R. R., Bandopadhyay, A. & Singh, S. K. (2018). Urban growth modeling using logistic regression and geo-informatics: a case of Jaipur, India. International Journal of Science & Technology, 13, 47-62.
Sami, K. (2009). Zorunlu göçle yüzleşirken; kentsel bağlamda ortaya çıkan kültürel ve toplumsal ayrışma: Diyarbakır kent örneği. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 8(30), 250-265.
Tekeli, İ. (1998). Türkiye’de Cumhuriyet Döneminde Kentsel Gelişme ve Kent Planlaması. İstanbul: 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık Bilanço 98, Tarih Vakfı Yayınları.
Tiitu, M. (2018). Sprawl of the built-up areas in Finnish city regions-The approach of travel-related urban zones. Applied Geography, 101, 1-13.
Tözün, V. (1941), Diyarbakır şehir coğrafyası. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yıllık Araştırmalar Dergisi, 1, 481-498.
TÜİK, ADNKS. (2007-2019). 01 Aralık 2020 tarihinde https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale=tr, adresinden edinilmiştir.
TÜİK, GNS. (1927-1960). 01 Aralık 2020 tarihinde https://kutuphane.tuik.gov.tr/yordambt/yordam.php, adresinden edinilmiştir.
TÜİK, GNS. (1965-2000). 01 Aralık 2020 tarihinde https://biruni.tuik.gov.tr/nufusmenuapp/menu.zul, adresinden edinilmiştir.
Tümertekin, E. (1973). Türkiye’de Şehirleşme ve Şehirsel Fonksiyonlar- Urbanization and Urban Functions in Turkey. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları.
Ustaoglu, E. & Aydinoglu, A. C. (2019). Regional variations of land-use development and land-use/cover change dynamics: a case study of Turkey. Remote Sensing, 11(7), 885.
Viana, C. M., Oliveira, S., Oliveira, S. C. & Rocha, J. (2019). Land use/Land cover change detection and urban sprawl analysis. In H. Pourghasemi & C. Gokceoglu (Eds.), Advanced in spatial modeling in GIS and R for Earth and environmental sciences (pp. 621–651). Elsevier.
Vitousek, PM., Mooney, HA., Lubchenco, J. & Melillo, J. (1997). Human domination of Earth's ecosystem. Science, 277, 494-499.
Yakut, M. E. & Ceylan, M. A. (2019). Diyarbakır Suriçi kentsel dönüşüm projelerinin nüfus ve yerleşmeye etkilerine coğrafi bir bakış. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12, 386-398.
Yakut, M.E. (2020). Şehir coğrafyası açısından Diyarbakır. (Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
Yılmazçelik, İ. (1995). 19. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
Yılmazçelik, İ. (1997). 18. yüzyıl ile 19. yüzyılın ilk yarısında Diyarbakır eyaletinin idarî yapısı ve idarî teşkilatlanması. DTCF. Tarih Araştırmaları Dergisi, (29), 217-237.
Yılmazçelik, İ. (2010). 19. Yüzyılda Diyarbakır şehrinin nüfusu ve nüfus hareketleri. Tüm Yönleriyle Diyarbakır 2. Sempozyumu bildiriler kitabı içinde (s. 29-68). Ankara: Diyarbakır Tanıtma Kültür ve Yardımlaşma Vakfı Yayınları No: 11.
Yılmazçelik, İ. (2019). Osmanlı Döneminde Diyarbakır Üzerine Bazı Tespitler ve Diyarbakır Şer’iyye Sicilleri (Katalog ve Fihristleri). İstanbul: Hiperlink Yayınları.