19738

Merkezzade Ahmet Efendi'nin El-Babus Adlı Arapça-Türkçe Sözlüğü

Osmanlı kültürü erken dönemlerden itibaren Arapça-Türkçe sözlük alanına ilgi göstermiştir. Osmanlı sözlük yazıcılığı açısından XVI. yüzyıl, kalıcı eserlerin meydana getirildiği bir dönem olmuştur. Bu dönemin sözlük yazıcılığı, aynı zamanda alanın sorunlarına yönelik çözümleyici tecrübeler de yaşamıştır. Bu çerçevede hazırlanan sözlüklerden biri de Merkezzade Ahmed Efendi tarafından el-Kāmûs temelinde meydana getirilen el-Bâbûs adlı eserdir. Yazıldığı dönemde ilim camiasının ilgisini çekmekle beraber, gerek hacmi gerekse daha kullanışlı sözlüklerin hazırlanmasından sonra bu eser yaygınlık kazanamayarak tarihî literatürün sayfalarında kalmıştır. Bu yazı, Ahmed Efendi’nin sözü edilen eserini XVI. yüzyıl Osmanlı sözlük yazıcılığı geleneği içinde değerlendirerek tanıtmak üzere kaleme alınmıştır.

Al-Babus: An Arabic-Turkish Dictionary by Markazzadah Ahmad Efendi in the XVIth Century

Arabic literarary sorts had been dealt with by Ottoman scholars from the very beginning in many aspects. Arabic lexicography was also a very popular field studied in Ottoman culture. Alongside with these early ones, sixteenth century was the period when the main samples of Arabic-Turkish dictionaries appeared, among which is al-Bâbûs prepared by Ahmad Efendi, son of Markaz Muslihuddin, a well known khalwati shaykh. Having attracted the scholars’ attention the time it was written, then al-Bâbûs fall into disfavor and remained a manuscript. Actually, dictionaries written in that time had deep effects on the later studies in many ways and they constructed a basis on which the following lexicographic works built. It is true that a great deal of more useful and servicable dictionaries were prepared afterward in the field which had been in continious progress. Nevertheless to construct a literary history of the Ottoman culture in Arabic-Turkish lexikography it is necessary that all the works appeared in this field be academically studied. In this paper, after constructing a brief biography of Ahmad Efendi, his work al-Bâbûs is studied by an examination of the main works of the time.

PDF

___

Aka, İsmail, “Hindûşah es-Sâhibî”, DİA, c. XVIII, s. 116-117.

Aksoy, Ömer Asım, Hasan Aynî ve Nazm-ül-cevâhir, Gaziantep Kültür Derneği, Gaziantep 1959.

Aşık Çelebi, Zeylu'ş-Şakâik en-nu‘mâniyye, Fatih Ktp. (Sül.), nr. 4413.

Ataî, Nevizade, Hadâiku’l-hakâik fî tekmileti’ş-Şakâik, haz: Abdulkadir Özcan, İstanbul 1989.

Atay, Hüseyin, İbrahim Atay, Mustafa Atay, Arapça-Türkçe Büyük Lûgat, Bayrak Matbaası, Ankara 1964 (M.Tayyib Okiç'in önsözü).

Attâr, Ahmed ‘Abdulgafûr, es-Sıhâh ve medârisu’l-mu‘cemâti’l-‘Arabiyye, Mekke 1990.

Attâr, Ahmed ‘Abdulgafûr, Mukaddimetu’s-Sıhâh, Beyrut, 3.bs., ty.

Aygen, Mehmet Saadettin, Afyonkarahisarlı Alim ve Lügâtçı Ahteri, Afyon, ty.

Ayyubi, N. Akmal, "Önemli Bir Türkçe Sözlük", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, S.246, Ankara 1966, s. 65-101.

Bayat, Ali Haydar, "Merkez Efendi ve Tıbbî Folklorumuzdaki Yeri", I.Merkez Efendi Sempozyumu, 27-28-29 Haziran 1988, Denizli, s. 49-61.

Bayat, Ali Haydar, "Yeni Kaynakların Işığı Altında Merkez Efendi ve Hakkındaki Bazı Yanlışlıkların Düzeltilmesi", Türk Dünyası Araştırmaları, S. 65, İstanbul 1990, s. 121-131.

Brockelmann, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratur (:GAL), I-II, Leiden 1943-1949.

Brockelmann, Carl, Supplementband (:Suppl.), I-III, Leiden 1937-1942.

Bursalı Mehmed Tahir bin Rıf‘at, Aydın Vilâyetine Mensup Meşâyıh, Ulemâ, Şu‘arâ, Muverrihîn ve Etıbbânın Terâcüm-i Ahvâli, Keşişyan Matbaası, İzmir 1324.

Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I-III, Matbaa-i âmire, İstanbul 1342.

Çağatay, Saadet, "Yazma Sözlük ve Gramerler", A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, S.19/1-2, 1961, s. 129-135.

Çatıkkaş, Ata, "Türk Dili Lügatçiliği ve Bazı Türkçe Lügatler", Türk Dünyası Araştırmaları, S. 41, Nisan 1936, s. 207-251.

D(ilaçar), A., "Türkiye Türkçesi Sözlüklerinden Seçme Eserler", Türk Dili, S. 2/22, 1953, s. 677-680.

Delice, H.İbrahim, “Luğat-ı Ferişteoğlu ve Luğat-ı Kânûn-ı ilâhi’nin Neşri Üzerine”, Türklük Bilim Araştırmaları, S. III, 1996, s.195-232.

Demirci, Mehmet, "Merkez Efendi'nin Yetiştiği Kültür Çevresi", Kubbealtı Akademi Mecmuası, yıl 32, Ocak 2003, S. 1, s. 75-80.

Durmuş, İsmail, “Merkezzâde Ahmed Efendi”, DİA, c. XXIX, Ankara 2004, s. 206-207.

el-Ayvansarayî, Hüseyin b. İsmail, Hadîkatu’l-cevâmi‘, I-II, Matbaa-i âmire, 1281.

el-Gazzî, Muhammed Necmeddîn, el-Kevâkibu’s-sâire, 2.bs., Beyrut 1979. (www.alwaraq.com).

el-Halîmî, Bahru’l-garâib, Millet Kütüphanesi, lügat, nr. 54.

el-Harîrî, Kemâleddîn, Tibyânu'l-vesâili'l-hakāik fî beyâni selâsili't-tarîk, İbrahim Efendi Ktp. (Sül.), nr. 431.

el-Hulvî, Mahmud Cemaleddin, Lemezât-ı Hulviyye, haz: Mehmet Serhan Tayşi, İFAVY, İstanbul 1993.

el-Karahisarî, el-Ahterî, Matbaa-i âmire, 1275.

el-Kestelî, Abdullah bin Yusuf, Mirkâtu’l-luga, Milli Kütüphane, nr. 01 Hk. 206. Diğer nüshalar metinde gösterilmiştir.

el-Kınnevcî, M.Sıddîk Hasen Hân, el-Bulga fî usûli’l-luga, tahkik, Nezîr M. Mektebî, Beyrut 1988.

el-Kınnevcî, M.Sıddîk Hasen Hân, el-Bulga fî usûli’l-luga, tahkik, Nezîr M. Mektebî, Beyrut 1988.

Elmalı, Hüseyin, “Ferişteoğlu Sözlüğü”, Türk Kültüründe Tire, haz. Mehmet Şeker, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1994, s. 53-61.

el-Meydânî, es-Sâmî fi’l-esâmî, Fatih Ktp. (Sül.), nr. 5195.

Esin, Emel, “Merkez Efendi (H.870/1465 sıraları-959/1551) İle Şâh Sultan Hakkında Bir Hâşiye”, Türkiyat Mecmuası, c. XIX, 1977-1979, İstanbul 1980, s. 65-92.

es-Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdulkerîm bin M., et-Tahbîr fi'l-mu‘cemi'l-kebîr, haz. Münîre Nâcî Sâlim, yy., ty.

Eyüp b. Ahmed, Muntehabu’l-lugât , Milli Ktp. 06 Ceb 31, nüsha: Milli Ktp., nr. 06 Ceb 206.

Ferişteoğlu Lügati, Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümü, nr. Yz.A195/1, vr. 1a-57b.

Gaffar, Abdul, (yayınlanmamış doktora tezi) İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeni Türk Edebiyatı Anabilim Dalı , İstanbul 1983.

Ghaffar, Abdul, “Mirkatu’l-luga”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeni Türk Dili Edebiyatı Anabilim Dalı, İstanbul 1983.

Hacı Ali, Tuhfetu’l-mucâhidîn, Nuruosmaniye Ktp. nr. 2293, vr. 540a-540b.

Hüseyin Rıza Paşa, Zubdetu’l-efkâr fî mehâsini’l-âsâr, Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Ktp. nr. 1045.

İbnu’l-İmâd, Şezerâtu’z-zeheb, haz: Abdulkâdir el-Arnâût, Mahmûd el-Arnâût, Beyrut 1997.

İhsanoğlu, Ekmeleddin ve diğerleri, Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, IRCICA, İstanbul 1997.

İnönü Ansiklopedisi, MEB, İstanbul 1946.

İsmail Paşa, Hediyyetu’l-ârifîn, I-II, 3. bs., haz. Kilisli Rifat Bilge, Ankara 1951.

İsmail Paşa, İzâhu’l-meknûn, 2.bs., haz. Rıfat Bilge, İstanbul 1971.

Karabulut, Ali Rıza, Mu‘cemu’l-mahtûtâti’l-mevcûde fî mektebâti İstanbul ve Anadolu, I-III, yy., ty., c.I, s. 218-219.

Karatay, Fehmi Edhem, Topkapı Saray Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Katalogu I-II, Topkapı Sarayı Müzesi, İstanbul 1961.

Kâtip Çelebi, Keşfu’z-zunûn, haz. Şerafettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge, I-II, 2. bs., MEBY, İstanbul1971.

Kâtip Çelebi, Sullemu’l-vusûl ilâ tabakāti’l-fuhûl, Şehid Ali Paşa Ktp. (Sül.), nr. 1887.

Kehhâle, Ömer Rızâ, Mu‘cemu’l-mu’ellifin, Beyrut, Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, ty.

Kılıç, Hulusi, “Ahteri”, DİA, c.II, İstanbul 1989, s.184-185.

Kılıç, Hulusi, “el-Kâmûsu’l-muhît”, DİA, c. XXIV, s. 287-288.

Kılıç, Hulusi, “Türkçe’de Arap Lexicographie’si Çalışmaları”, (yayınlanmamış doktora tezi), T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Konya Yüksek İslâm Enstitüsü, Konya 1972.

Koç, Mustafa, “Babilden Bâleybelene: İlk Yapma Dil, İlk Kutsal Dil”, Kutadgubilig, S. 5, Mart 2004’ten ayrı basım, s. 211-240.

Lane, Edward William, An Arabic-English Lexicon, I-VIII, ofset baskı, Mektebetu Lubnân, Beyrut 1980.

Mecdî Mehmed Efendi, Hadâiku’ş-Şakaik, haz. Abdulkadir Özcan, İstanbul 1989.

Mehmed Esad Efendi, Lehcetü’l-lügat, haz. H. Ahmet Kırkılıç, Ankara 1999.

Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî, c. I, Matbaa-i âmire, 1308.

Merkezzade Ahmed Efendi, el-Bâbûs, Atıf Efendi Ktp., nr. 2692. Diğer nüshalar metinde gösterilmiştir.

Merkezzade Ahmed Efendi, Islâh-ı Merkezî, Türk Dil Kurumu Ktp., Türkçe yazmalar, nr. Yz. A/195/2.

Mısır Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Katalogu, I-IV, The general Egyptian book Organization, 1987.

Muhtar, Cemal, "İslamda sözlük Çalışmaları II", M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.4, İstanbul 1986, s. 331-360.

Muhtar, Cemal, “Dilci İbn Melek”, Türk Kültüründe Tire, haz. Mehmet Şeker, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1994, s. 49-52.

Muhtar, Cemal, “Ferişteoğulları’nın Arapça-Türkçe Lügatleri Üzerine Araştırma”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, (doktora tezi), 1981.

Muhtar, Cemal, İki Kur’an Sözlüğü: Luğat-ı Ferişteoğlu ve Luğat-ı Kânûn-ı İlâhî, İFAVY, İstanbul 1993.

Muhyî-i Gülşenî, Bâleybelen, haz. Mustafa Koç, Klasik, İstanbul 2005. Müstakimzade Süleyman Sa‘deddin Efendi, Mecelletü’n-nısâb, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000, Halet Efendi (Sül.) nr. 628’den tıpkıbasım.

Mütercim Asım, el-Okyânûsu’l-basît fî tercumeti Kāmûsi’l-muhît, Bulak 1834.

Mütercim Asım, Burhân-ı Kātı, haz. Mürsel Öztürk, Derya Örs, TDKY, Ankara 2000.

Osmânzâde Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, haz. Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz, Kitabevi, İstanbul 2006.

Öngören, Reşat, “Merkez Efendi”, DİA, c. XXIX, Ankara 2004, s. 200-202.

Öz, Yusuf, “Tarih Boyunca Farsça Türkçe Sözlükler”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, (doktora tezi), Ankara 1996.

Sâdık Vicdânî, Tomâr-ı Turuk-ı ‘aliyye, [İstanbul] 1338-1341.

Tanıklariyle Tarama Sözlüğü, TDKY, Ankara 1957; Ankara 1963.

Tarama Dergisi, T.D.T.C., Devlet Matbaası, İstanbul 1934.

Taşköprülü-zâde, İsâm d-dîn Ebu l-hayr Ahmed Efendi, eş-Şekâ’iku n-nu‘mâniye fî ‘ulemâ’i d-devleti l-Osmâniye, haz: Ahmed Subhi Furat, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1985.

Toparlı, Recep, "el-Kavânînü'l-külliyye li-zabti'l-lûgati't-Türkiyye", Türk Dünyası Araştırmaları, S. 54, İstanbul 1988, s. 143-196.

Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Yazma Eserler Katalogu, haz. Müjgan Cumbur ve diğerleri, TDKY, Ankara 1999.

Uğur, Ali, “Merkez Efendi –Zâde Ahmed Efendi Hakkında bazı Önemli Bilgiler” Denizli Sempozyumu Bildirileri, (27-30 Eylül 1988), Denizli Valiliği Yayınları, Denizli 1989, s. 299-307.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri, TTKY, Ankara 1988.

Ülkütaşır, M.Şakir, "XI. Yüzyıldan Günümüze Kadar Yazılmış Başlıca Sözlüklerimiz", Türk Dili Belleten, S. 12-13, İstanbul 1948, s. 45-55.

Vakanüvis Ahmed Lütfi Efendi, Lügat-ı Kāmûs, Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi, nr. 853, 854, 855, 856, 857, 858, 859.

Velikâhyâoğlu, Nazif, Sümbüliyye Tarikatı, Çağrı Yayınları, İstanbul 2000.

Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi Yazmalar Katalogu, haz. Yücel Dağlı ve diğerleri, YKY, İstanbul 2001.

Yardım, Ali, İzmir Milli Kütüphanesi Yazma Eserler Katalogu, I-IV, İzmir Mili Kütüphane Vakfı, İzmir 1992.

Yazıcı, Tahsin, “Fetih’ten Sonra İstanbul’da İlk Halvetî Şeyhleri: Çelebi Muhammed Cemaleddin, Sünbül Sinân ve Merkez Efendi”, İstanbul Enstitüsü Dergisi, II, İstanbul 1956, s. 87-113.

Yazıcı, Tahsin, “Fetih’ten Sonra İstanbul’da İlk Halvetî Şeyhleri: Çelebi Muhammed Cemaleddin, Sünbül Sinân ve Merkez Efendi”, Tasavvuf Kitabı, haz. Cemil Çiftçi, Kitabevi, İstanbul 2003, s. 105-138.

Yazıcı, Tahsin, “Merkez-Efendi”, İA, c. VII, s. 768-769.

Yusuf b. Yakub, Tezkire-i Halvetiyye, Esad Efendi Ktp. (Sül.), no.1372/1.

Zajaczkowski, Ananiasz, "Yeni Bulunmuş Arapça-Kıpçakça Bir Sözlük", Türk Dili Araştırmaları, S. 3/4, Ankara 1966, s. 181-196.