Yusuf İzzettin Aktaş

103118

Geç Dönem Osmanlı Ahlâk Düşüncesinde Yeni Telif Arayışları

Osmanlı modernleşme süreci sadece askerî ve teknik sahada gerçekleşen amelî hareketler manzumesi olmanın ötesinde düşünce dünyasını da kapsayan, devletin ve dinin varlığını sürdürmesini gaye edinen, siyasî erkin, bürokratların, ilim adamları ve aydınların top yekûn dahil olduğu bir tarih kesitidir. Askerî yenilgiler ve ardından gelen toprak kayıpları ve bu olayların beraberinde getirdiği sonuçlar bütün müspet ve menfi taraflarıyla modernleşmenin bir zorunluluk halini aldığını Osmanlı Devleti dahil olmak üzere tüm İslâm âlemine kendini göstermiştir. Bu çalışmanın amacı Osmanlı modernleşmesi sürecinde yayınlanan ahlâk kitaplarının klasik İslâm ahlâk metinlerinden şekil ve muhteva noktasında ne derece farklılaştığını ortaya koymaktır. İlk merhalede klasik İslâm ahlâk düşünce tarihinin bir devamı olarak nitelendirebileceğimiz Osmanlı ahlâk metinlerinin içerikleri incelendiğinde modernleşme sürecinin etkisi altında vücud bulduğu anlaşılmaktadır. Modern Osmanlı ahlâk müellifleri modernleşmeyle birlikte ortaya çıkan problemleri ahlâk metinlerinin imkân ve kabiliyetleri çerçevesinde çözmeye çalışmaktadır. Zikredilen bu durum klasik ahlâk metinlerinin sınırlarını zorlayacak mesele ve mevzuların modern ahlâk metinleri içerisine dahil olmasına neden olmuştur. Mesele sadece içeriğin değişmesi ile sınırlı kalmamış, modernleşme sürecinin icbar ettiği talepler ahlâk metinlerinin yeni bir şekle bürünmesini zorunlu kılmıştır. Bu makale sözü edilen bu sürecin hangi sâiklerle başladığını, tarihî seyri içinde nasıl bir şekil aldığını ve bu sürecin neticesinde ahlâk alanında ne tür yeni telif şekillerinin ortaya çıktığını problem edinmektedir.
Anahtar Kelimeler:

İslâm Ahlâk Felsefesi, Osmanlı Modernleşmesi, Tanzimat, Osmanlı Matbuatı, Ahlâk Kitapları

The Search For New Copyright in Late Ottoman Ethical Thought

The Ottoman modernization process was not only a set of practical actions in the military and technical fields, but it was also a historical episode that encompassed the world of thought, aimed at the survival of the state and religion, and involved the political power, bureaucrats, scholars and intellectuals as a whole. The military defeats and the subsequent territorial losses and their implications have shown to the entire Islamic world, including the Ottoman Empire, that modernization has become a necessity in all its positive and negative dimensions. The aim of this study is to reveal to what extent the ethics books published during the Ottoman modernization process diverged from the classical Islamic ethical texts in terms of form and content. When we examine the contents of the Ottoman ethical texts, which can be described as a continuation of the history of classical Islamic ethical thought at first level, it is understood that they came into being under the influence of the modernization process. Modern Ottoman ethical writers attempted to solve the problems that emerged with modernization within the framework of the possibilities and capabilities of ethical texts. This situation led to the inclusion of issues and topics that would push the limits of classical ethical texts into modern ethical texts. The issue was not limited to the change of content, but the demands imposed by the modernization process necessitated a new form of ethical texts. This paper examines the motives behind this process, how it took shape in its historical course, and what kind of new forms of writing emerged in the field of ethics as a result of this process.
Keywords:

Islamic Ethics, Ottoman Modernization, Tanzimat, Ottoman Press, Ethics Books,

PDF

___

A. Rıza; Kızlara Mahsus İlm-i Ahlâk Birinci Kısım, [İstanbul]: Karabet, 1316.
A. Rıza; Kızlara Mahsus İlm-i Ahlâk İkinci Kısım, İstanbul: Karabet, 1316.
A. Rıza; Malumât-ı Ahlâkiyye ve Medeniyye, İstanbul: Karabet Matbaası, 1325.
Abdurrahman Şeref; İlm-i Ahlâk, Dârü’l-Hilafeti’l-Aliyye: Daruttıbaâtü’l-Âmire, 1316.
Ahmed Hamdi Aksekili; Ahlâk Dersleri. Ankara: Öğüt Matbaası, 1340.
Ahmed Nebil, Bahâ Tevfik; Hassasiyet Bahsi ve Yeni Ahlâk, Dersaadet: Hürriyet Matbaası, 1910.
Ahmed Raşid; Düstûr-ı Ahlâkî Müntehabât-ı Eş‘âr-ı Ali Tercümesi, Metin Matbaası, 1327.
Ahmed Rifat; Bergüzar-ı Ahlâk, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1315.
Ahmed Rifat; Bergüzar-ı Ahlâk, Dersaadet: Karabet Matbaası, 1318.
Ahmed Rifat; Tasvir-i Ahlâk, Dersaadet: Mahmut Bey Matbaası, 1305.
Ahmed Şem‘i; Hülâsatü’l-Ahlâk, İstanbul: Asır Matbaası, 1323.
Akyıldız, Ali; Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
Albayrak, Nurettin; “Çığıraçan, İbrahim Hilmi”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi (DİA), C. 8, İstanbul: TDV Yayınları, 1993, s. 299-300.
Ali Kemal; İlm-i Ahlâk, Dersaadet: Sabah Matbaası, 1330.
Ali Nazima; On Temmuz Ma’lumât-ı Medeniyye ve Tatbikât-ı Ahlâkiyye ve Saireye Dair Kıraat Kitabı, Dersaadet, 1327.
Ali Necati; Ma‘lumât-ı Medeniyye ve Ahlâkiyye, Trabzon: Mihailidi Matbaası, 1327.
Ali Rıza; İlm-i Ahlâk, İstanbul: Karabet Matbaası, 1318.
Arakel; Ta’lim-i Kıraat Tehzib-i Ahlâk ve Islah-ı Nefs İkinci Kısım, İstanbul, (A. Asaduryan) Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1307.
Arakel; Ta’lim-i Kıraat Tenvir-i Efkâr ve Tefhim-i İnsaniyet Üçüncü Kısım, İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1316.
Cevdet Efendi; Risale-i Ahlâkiyye, Dersaadet: Mühendis Oğlu Ohannes Matbaası, 1286.
Çağrıcı, Mustafa; İslâm Düşüncesinde Ahlâk, İstanbul: DEM Yayınları, 6. Basım, 2014.
Çelebi, Kınalızâde Ali; Ahlâk-ı Alâ’î, haz. Mustafa Koç, İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Dilbaz, Mahmut; Dindar Modern İtaatkar Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarında İslâm Meselesi, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
Doumer, Paul; Livre De Mes Fils, Saint Germain: Vuibert Nony Êditeurs, 1906.
Doumer, Paul; Oğullarıma Terbiye-i Ahlâkiyye, Siyasiyye ve İctimaiyye, çev. Cemal Fâzıl, Dersaadet: Ahmed Şâki Bey Matbaası, 1325.
Emile Boirac; Cours Elementaire de Philosophie, Paris, 1894.
Emile Boirac; Mebadi-i Felsefeden İlm-i Ahlâk, çev. [Ömer] Ferid [Kam], Ankara: Vilayet Matbaası, 1923.
Fortna, Benjamin C.; Geç Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemlerinde Okumayı Öğrenmek. çev. Mehmet Beşikçi, Koç Üniversitesi Yayınları, 2013.
Hüseyin Hıfzı; Hürriyet Kıraati: Efkâr-ı ‘Âliyye Kemâlât-ı İnsaniyye Fezâil-i Ahlâkiyye Birinci Kısım, İstanbul, 1327.
Hüseyin Hüsni Efendi; Fihrist-i Ahlâk, İstanbul: Mihran Matbaası, 1302.
Hüseyin Remzi Bey; Hoca Hanım: Hanım Kızlara Dürûs-ı Ahlâk, İstanbul: Artin Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1315.
Mebâdi-i Hikmet-i Ahlâk, çev. İbnü’r-Reşâd Ali Ferruh, İstanbul: Karabet ve Kasbar Matbaası, 1303.
İbrahim Rifat, Esâsü’l-Ahlâk, İstanbul: Âlem Matbaası, 1310.
Îcî, Adudüddin; Melzemetü’l-Ahlâk, çev. Hacı [Mehmed] Emin Efendi [İstanbulî], [İstanbul]: Matbaa-i Âmire, 1281.
[İçsel], Nazım; [İçsel], Kızlara Mahsus Terbiye-i Ahlâkiyye ve İctimaiyye, İstanbul: Matbaa-i Hayriyye ve Şürekası, 1327.
[İçsel], Nazım; İslâm Hanımlarına Mahsus Fennî ve Ahlâkî Mektuplar, Konstantiniyye: Kütüphane-i İslâm ve Askerî-İbrahim Hilmi, 1316.
Kara, İsmail; “Çağdaş Türk Düşüncesi Nasıl Ele Alınabilir?” Din ile Modernleşme Arasında Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1. Basım, 2023, s. 11-71.
Kara, İsmail; “İslâm Modernizmi ve Akif’e Dair Birkaç Not”, Din İle Modernleşme Arasında Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1. Basım, 2003, s. 198-211.
Keleş, Erdoğan; “Tanzimat Dönemi’nde Rüşvetin Önlenmesi İçin Yapılan Düzenlemeler (1839-1858)”. Tarih Araştırmaları Dergisi C. 24, S. 38, 2005, s. 259-280.
M. Abdülkadir; Ma‘lumât-ı Medeniyye ve Ahlâkiyye, Dersaadet: Matbaa-i Jirayir, Keteon, 1326.
M. Zühdî; Mi’yar-ı Uhuvvet, İstanbul: Kasbar Matbaası, 1307.
Mehmed Fâik; Askerin Ahlâk ve Evsâfı, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1324.
Mehmed Hayri-Mustafa Hayrullah, Ahlâk Müderrisi, İstanbul: Kasbar Matbaası, 1308.
[Mehmed Sadık Rifat Paşa]; Risale-i Ahlâk, Tophane-i Amire Matbaası, 1285.
[Mehmed Sadık Rifat Paşa]; Risale-i Ahlâk, 1306.
Mehmed Said; Ahlâk-ı Hamîde, İstanbul: el-Cevâib Matbaası, 1297.
Mehmed Said; Ahlâk-ı Hamîde, Darülhilafeti’l-âliye: Matbaa-i Amire, 1317.
Mehmed Said; Ahlâk-ı Hamîde, İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1318.
Mehmed Said; Ahlâk-ı Hamîde, İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbbası, 1324.
[Mehmet Sadık] Rifat Paşa; Risale-i Ahlâk, 1306.
[Miras], Mehmed Kâmil; Ahlâk-ı Şeriyye Dersleri, [İstanbul]: Hukuk Matbaası, 1330.
Muhyiddin İbnü’l-Arabî; Mehâsin-i Ahlâk, çev. Ahmed Muhtar, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1314.
Müstecâbîzade İsmet; Rehber-i İttihad, İzmir: Köylü Matbaası, 1325.
Müşîr Nusret Paşa-Babanzâde Mustafa Zihni Paşa; Nusretü’l-Hamîd-Mikyasü’l-Ahlâk Sülûkü’l-Mâlik Tercümeleri, haz. Ali Adem Yörük, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2020.
Oğuz, Çiğdem; Osmanlı’da Ahlak Buhranı. çev. Ertan Akkaş, Ankara: Fol Yayınları, 2023.
Ömer Âdil; “İlm-i Ahlâk”, İhyâ’ü Ulûmi’d-Dîn. Dersaadet: Kasbar Matbaası, 1313.
Rifat; Ahlâk-ı Nazarî ve Terâcim-i Ahvâl-i Hükemâ, Dersaadet: Mahmud Bey Matbaası, 1312.
Rifat; Fezâil-i Ahlâk, Dersaadet: Mekteb-i Sanayii Matbaası, 1311.
Rifat Efendi; Bergüzar, [Girid]: Girid Vilayet Matbaası, 1291.
[Sadık Rifat Paşa]; Zeyl-i Risale-i Ahlâk, [Dârü’l-Hilafeti’l-Aliyye]: Daruttıbaâtü’l-Âmire, 1273.
Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebi’r-Rebî‘; Mikyâsü’l-Ahlâk, çev. Babanzâde Mustafa Zihni, İstanbul: Alem Matbaası Ahmed İhsan ve Şürekası, 1315.
Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebi’r-Rebî‘; Nusretü’l-Hamîd alâ Siyâseti’l- Abîd. çev. Müşir Nusret Paşa, İstanbul: Darü’t-tıba’ati’l Âmire, 1296.
Üstel, Füsun; Makbul Vatandaşın Peşinde II. Meşrutiyet’ten Bugüne Vatandaşlık Eğitimi. İletişim Yayınları, 2016.
Ahlâk, 1315.
Zübde-i İlm-i Ahlâk, [İstanbul]: [Mekteb-i Harbiye-i Şahane Matbaası], ts.

Kutadgubilig: Felsefe Bilim Araştırmaları-Cover
  • ISSN: 1303-3387
  • Yayın Aralığı: 2
  • Başlangıç: 2002
  • Yayıncı: Dergah Yayınları A.Ş.
Arşiv
Sayıdaki Diğer Makaleler

Batı Siyasi Düşünceler Tarihinde Geleneksel Monarşi ve Adalet Düşüncelerinin Doğuşu: Homeros’tan Hesiodos’a

Fırat Mollaer

Olası Dünyalar Diskurunun Ontolojik Kökenleri Üzerine: Leibniz ve Spinoza Karşılaştırması

Osman Gazi Birgül

Heidegger ve Merleau-Ponty’de Mekan

Hacer Meryem Kor

Geç Dönem Osmanlı Ahlâk Düşüncesinde Yeni Telif Arayışları

Yusuf İzzettin Aktaş