Osmanlılar’da Analitik Geometri

Modern matematiğin en temel uğraş alanlarından biri olan analitik geometri, Osmanlı Modernleşme Dönemi’nde ülkeye aktarılmaya çalışılan bilim dallarından biridir. Eldeki çalışma Osmanlıca kaleme alınmış dokuz farklı yazarın analitik geometri kitaplarını / kitap bölümlerini karşılaştırmalı olarak ortaya koymaktadır. Modern matematiğin Osmanlılar’a girdiği ilk kaynak olma özelliğine sahip, Başhoca İshak Efendi’nin Mecmûa-i Ulûm-ı Riyâziye adlı eserinde Descartes’ın geometri çalışmalarından bahsedilmemesine rağmen, analitik geometrinin kullanıldığı tarafımızca tespit edilmiştir. Ahmed Zihnî Efendi’nin Hendese-i Halliyye (1892) adlı eseri, Osmanlılar’da yazılmış ilk analitik geometriye gerçekten vakıf kitaplardan biridir. Şükrü Sayan ise “Kemmiyyât-ı mevhûmenin sûret-i irâesine dair yeni bir nazariyye” adlı makalesinde “yeni bir nazariyye” ifadesini kullanmakla birlikte, yeni bir fikir ortaya atmadığı gibi yeni bir cebirsel hesaplama kolaylığı da getirmemiştir. Bütün kitaplar dikkate alındığında, yazarların askerî kökenli, faydalanılan kaynakların ise ağırlıklı olarak Fransızca olduğu belirlenmiştir.

Analytic Geometry in the Ottomans

Analytical geometry, which is one of the most important fields of work in modern mathematics, is one of the branches of science tried to be transferred to the Ottomans in the Modernization Period. In this study, analytical geometry books / book chapters of nine different writers written in Ottoman Turkish have been tried to be revealed. Despite the fact that Descartes's geometry studies were not mentioned in Başhoca İshak Efendi's work titled Mecmûa-i Ulûm-ı Riyâziye, which is the first source of modern mathematics in the Ottoman Empire, we found out that analytical geometry was used during the time. One of the first analytic geometry books of the Ottomans is Hendese-i Halliyye, written by Ahmed Zihnî Efendi, can be argued to be far beyond in terms of knowledge for analytical geometry. Şükrü Sayan, appended an article entitled “On a novel theory concerning the designation of imaginary quantities” to the end of his analytic geometry textbook, which is held to be the most proficient publication on the subject of the period in Turkish, though proposed to expose “a novel theory”, in fact, does not introduce a novel mathematical concept or facilitate algebraic calculations. All the publications reviewed, it is observed that the authors were military and their sources were mainly French

___

  • Adıvar, Adnan. Osmanlı Türklerinde Bilim. İstanbul: Remzi Kitapevi, 1982. Ahmed Zihnî. Hendese-i Halliye. 1. Baskı. İstanbul: Mühendishâne-i Berrî-i Hümayun Matbaası, 1310/1892.
  • Altunya, Niyazi. Gazi Eğitim Enstitüsü Gazi Orta Öğretmen Okulu ve Eğitim Enstitüsü (1926-1980). Ankara: Gazi Üniversitesi Yayını, 2006.
  • Bahadır, Osman. Matematikte Bir Öncü Kerim Erim. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi, 2006.
  • Balcı, Mustafa. Analitik Geometri. İstanbul: Sürat, 2012.
  • Başhoca İshak Efendi. Mecmûa-i Ulûm-ı Riyâziye. Cilt 2. Mısır: Bulak Matbaası, 1258/1842.
  • Başhoca İshak Efendi. Mecmûa-i Ulûm-ı Riyâziye. Cilt 4. Mısır: Bulak Matbaası, 1261/1845.
  • Binark, İsmet. Türk Parlemento Tarihi TBMM-VI. Dönem (3 Nisan 1939-15 Ocak 1943). Cilt 4. Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları, 2004.
  • Boyer, Carl B. Matematiğin Tarihi. Çeviren Saadet Bağcacı. Ankara: Doruk Yayınları, 2015.
  • Boyer, Carl. B. A History of Mathematics. Canada: Jhon Wiley, 2010.
  • Briot, Charles Augustin ve Jean Claude Bouquet. Leçons de Géométrie Analytique. Paris: Fd Tandou et Cie, 1865.
  • Cajori, Florian. A History Of Mathematics. New York: The Macmillan Company, 1909.Cajori, Florian. Matematik Tarihi. Çeviren Deniz İlalan. Ankara: ODTÜ yayıncılık, 2014.
  • Çoker, Doğan, ve Timur Karaçay. Matematik Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları-Sevinç Basımevi, 1983.
  • Demir, Remzi. “Çağdaş Matematiğin Türkiye’ye Girişi.” Cilt 3, Âsar-ı Bâkiye-Bilginlerin Yaşamları ve Yapıtları içinde, Yazan Salih Zeki, Çeviren Melek Dosay Gökdoğan, Remzi Demir ve Mutlu Kılıç. Ankara: Babil, 2004: 1-45.
  • Demir, Remzi. “Hayatî Soru: Bilim ve Teknolojide Neden Geri Kaldık?” Bilim ve Ütopya, 273 (2017): 73-74.
  • Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitapevi, 2012.
  • Dosay, Melek. “Mecmûa-i Ulûm-i Riyâziye.” Düşünen Siyaset (2002): 209-229. Dölen, Emre. “Salih Zeki ve Darülfünun.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 7 (2005): 123-135.
  • Elias, Elias A., ve Ed. E. Elias. Elias’ Modern Dictionary Arabic-English. Cairo, U. A. R.: Elias’ Modern Press, 1968.
  • Erim, Kerim. Hendese-i Tahlîliyye. Atatürk Üniversitesi, Seyfettin Özege Salonu, Yer No: 45888 NE, 1935.
  • Hacısalihoğlu, H. Hilmi. Diferensiyel Geometri. Ankara: Gazi Üniversitesi Basın-Yayın Yüksekokulu Basımevi, 1983.
  • Heath, T. L. Apollonius of Perga (Edited in Modern Notation). Cambridge: Cambridge: At the university press, 2004.
  • Hendese-i Halliyye: Geometrie Analytique. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanesi (IUEFK), Nadir Eserler, Yer No: 2007-607, tarih ve yazar yok. İbrahim Edhem Paşa. Hendese-i Halliyye. Tarihsiz. 304 sayfa. İstanbul Üniversitesi, TY, No. 416.
  • İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, M. Serdar Bekar, Gülcan Gündüz, ve Veysel Bulut. Osmanlı Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatürü Tarihi. Cilt II. İstanbul: IRCICA, 2006.
  • İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, Serdar Bekar, Gülcan Gündüz, ve Veysel Bulut. Osmanlı Bilim Literatürü Tarihi Zeylleri. Cilt 2. İstanbul: IRCICA, 2011.
  • İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, ve Cevat İzgi. Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi. İstanbul: IRCICA, 1999.
  • İhsanoğlu, Ekmeleddin. Başhoca İshak Efendi (Türkiye’de Modern Bilimin Öncüsü). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989.
  • Kaçar, Mustafa, Tuncay Zorlu, Burak Barutçu, Atilla Bir, C. Ozan Ceyhan, ve Aras Neftçi. İstanbul Teknik Üniversitesi ve Mühendislik Tarihimiz. İstanbul: Mehmet Karaca, 2012.
  • Kalaycıoğulları, İnan. “Katip Çelebi’nin Cihannuma Adlı Eserine İbrahim Müteferrika’nın Yaptığı Ekler Doğrultusunda Çağdaş Bilimlerin Türkiye’ye Girişi.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üni. Sosyal Bilimler Enst., 2003.
  • Kökçü, Ayşe. “Osmanlılar’da Diferensiyel İntegral Hesap ve Eğitimdeki Yeri.” Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üni. Sosyal Bilimler Enst., 2014.
  • Mehmed Vâsıf. Hendese-i Halliye-i Musattaha ve Kutû’-i Mahrûtiye. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1315/1897.
  • Niewenglowski, Boleslas Alexandre. Cours de Géométrie Analytique. Tome 1. Paris: GauthierVillars et fils, 1894.
  • Niewenglowski, Boleslas Alexandre. Cours de Géométrie Analytique. Tome 2. Paris: Gauthier-Villars et fils, 1895.
  • Niewenglowski, Boleslas Alexandre. Cours de Géométrie Analytique. Tome 3. Paris: Gauthier-Villars et fils, 1896.
  • Nizamoğlu, Yüksel. “Çanakkale Savaşları Komutanlarından Esat Paşa’nın (Bülkat) Balkan Savaşları Sonuna Kadar Olan Hayatı.” Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı S. 16 (2014): 1- 34.
  • Pruvost, Emile. Leçons de Géométrie Analytique. Tome 1. Paris: Paul Dupont, 1891.
  • Pruvost, Emile. Leçons de Géométrie Analytique. Tome 2. Paris: Paul Dupont, 1886.
  • Salih Zeki. Kâmûs-ı Riyâziyyât. Cilt 1. İstanbul: Karabet Matbaası, 1315/1897. Salmon, George. A Treatise on Conic Sections. London: Longman Brown, 1855. Salmon, George. A Treatise on the Analytic Geometry of Three Dimensions. Dublin: Hodges and Smith 1862.
  • Salmon, George. A Treatise on the Higher Plane Curve: İntended as a sequel to a treatise on conic section. Dublin: Hodges and Smith, 1852.
  • Salmon, George. Traité de Géométrie Analytique a Deux Dimensions (Sections Coniques). Çeviren M. Resal, & V. Vaucheret. Paris: Gauthier-Vıllars Et Fils, Imprimeurs-Libraires, 1897.
  • Santur, Mehmed Fikri. Hendese-i Halliyye (1. Bölüm). İstanbul: Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn Matbaası, 1320/1902.
  • Santur, Mehmed Fikri. Hendese-i Halliyye (2. Bölüm). İstanbul: Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn Matbaası, 1320/1902.
  • Santur, Mehmed Fikri. Hendese-i Halliyye (3. Bölüm). İstanbul: Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn Matbaası, 1322/1904.
  • Sayan, Şükrü. Hendese-i Tahlîliyye, Cild-i evvel. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1331/1915.
  • Schoenflies, A., ve M. Dehn. Analitik Geometri. Çeviren Orhan H. Alisbah. Ankara: Ankara Maarif Matbaası, 1943.
  • Şen, Adil. İbrahim Müteferrika ve Usûlü’l-Hikem fî Nizâmi’l-Ümem. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
  • Takıcak, Semiha Betül. “Şükrü Sayan’ın “Kemmiyyât-ı Mevhûmenin Sûret-i İrâesine Dair Yeni Bir Nazariyye” adlı makalesi” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 20, 1 (2019): 102-123.
  • Tezer, Cem. “Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa.” Türk Matematikçileri: A. Sinan Sertöz Home Page. 2010. http://sertoz.bilkent.edu.tr/turk/VIDINLI.pdf (22 12, 2015 tarihinde erişilmiştir).
  • Tuncer, Talât. Matematik Sözlüğü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Döner Sermaye İşletmesi Prof. Dr. Nasım Terzioğlu Basım Atölyesi, 1995.
  • Uluçay, Çağatay, ve Enver Karatekin. Yüksek Mühendis Okulu (Yüksek Mühendis ve Yüksek Mimar Yetiştiren Müesseselerin Tarihi). İstanbul: Berksoy Matbaası, 1958. Yanyalı Mehmet Esad (Bülkat). Hendese-i Musattaha. 3. Baskı. İstanbul: Mekteb-i Fünûn-i Harbiye Matbaası, 1329/1913.
  • Yanyalı Mehmet Esad (Bülkat). Mebâhis-i Riyâziye. İstanbul: Mekeb-i Fünûn-u Harbiye Matbaası, 1316/1898.
  • Yayın Kurulu. “Değerli Matematikçimiz Şükrü Sayan’ın Ölümü.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 1 (1943): 194.
  • Yüngül, Naci. “Ord. Prof. Fikri Santur, Hayatı-Şahsiyeti-Eserleri.” Ord. Prof. Fikri Santur’un (1878-1951) Hatırasına. İstanbul: Kutulmuş Basımevi, 1952: 1-18.