İkinci Dünya Savaşı'nın Ardından Türkiye'de Amerikan Yardımları

Türkiye, İkinci Dünya Savaşı sonrasında çoğunlukla Amerika Birleşik Devletleri'nden olmak üzere geniş çapta dış yardım almıştı. Literatürde, Türkiye'deki Amerikan yardımları için Truman Doktrini ve Marshall Planı programları başlangıç olarak kabul edilse de, savaş sırasında ve savaşın hemen ertesinde Amerikan yardımları çoktan alınmaya başlamıştı. Bu çalışmada, literatürde ihmal edilen bu dönemi açıklamak amacıyla Türkiye'nin İkinci Dünya Savaşı'nın hemen ardından almaya başladığı Amerikan yardımları incelenmiştir. İlk olarak, bu kapsamda iki hükümet tarafından imzalanan Karşılıklı Yardım Anlaşması'nın müzakere süreci ve içeriği açıklanmıştır. Karşılıklı Yardım Anlaşması'nın resmen çerçevesini belirlediği Ödünç Verme ve Kiralama Kanunu'na dayalı alınan yardımlar, ABD ve Türkiye Ulusal Arşivleri'ndeki birincil kaynaklara dayalı olarak tahlil edilmiştir. İkinci olarak savaş fazlası malzemelerin satın alınması, bu kapsamda verilen kredilerin ödenmesine dair anlaşmalar ve bu anlaşmalarla alınan yardımların geri ödeme süreci izah edilmiştir. Son olarak, Truman Doktrini'nin ortaya çıkmasını sağlayan Birleşik Krallık notası açıklanmadan önce Amerikan yetkililerinin Türkiye'ye kapsamlı bir yardım sürecine hazırlandıklarına dair belgeler sunularak, Türkiye'ye yönelik Amerikan yardımı programlarının kökeninin Truman Doktrini öncesine dayandığı öne sürülmüştür.

The US Aid in Turkey during the Postwar Period

Turkey had significant amount of foreign aid during the postwar era, especially from the United States of America. The Truman Doctrine and the Marshall Plan are considered to be the starting points for the Turkish foreign aid experience in the literature, while Turkey has already begun to receive foreign aid during the war and afterwards. In this paper, in order to fill this gap in the literature, the US aid acquired by Turkey in the immediate aftermath of the war is analyzed. Firstly, the negotiation process and the contents of the Mutual Aid Agreement signed by the respective governments are described. The aid secured within the Lend-Lease Act, which was officially accepted by the Turkish government via the Mutual Aid Agreement, is evaluated based on the primary documents obtained from the National Archives of the USA and Turkey. Secondly, the surplus property, credit agreements, supplemental agreements and their reimbursement process are explained. Finally, having presented the detailed plans of the US authorities to provide Turkey with substantial aid even before the British note that culminated in the Truman's speech, it is argued that the roots of the US aid programs in Turkey precede the declaration of the Truman Doctrine.

___

Arşiv Kaynakları

House of Commons Parliamentary Papers Online (Avam Kamarası Parlamento Yazışmaları), http://parlipapers.chadwyck.co.uk/

T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi--BCA, Ankara, Türkiye. 030.01, Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü Evrakı Kataloğu. 030.10, Başbakanlık Muamelât Genel Müdürlüğü Evrakı Kataloğu. 030.18, Bakanlar Kurulu Kararları Kataloğu.

U.S. National Archives and Records Administration--NARA (ABD, Ulusal Arşivler ve Kayıtlar İdaresi), College Park, Maryland, ABD. Record Group 59, General Records of the Department of State, 1763-2002, Department of State, Bureau of Near Eastern, South Asian, and African Affairs, Office of Greek, Turkish, and Iranian Affairs, Office of the Officer-in-Charge, Greek Affairs, Subject Files, 1946-1951, Box 39.

U.S. National Archives, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Turkey (ABD Dışişleri Bakanlığı Türkiye'nin İçişlerine Dair Kayıtlar),

-1949, Microfilm Catalog, M-1292, Roll 11, 14.

U.S. National Archives, Archives Unbound, Democracy in Turkey--DIT, 1950-1959: Records of the U.S. State Department Classified Files, (Türkiye'de Demokrasi adlı ABD

Bu konuda detaylı bir inceleme için bkz. İlhan Tekeli ve Selim İlkin, Savaş Sonrası

Ortamında 1947 Türkiye İktisadi Kalkınma Planı, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara, 1974. Dışişleri http://www.gale.cengage.com/ArchivesUnbound. Gizli Dosya Kayıtları Çevrimiçi Arşiv Veritabanı),

Resmi Yayınlar Düstur T.C. Resmi Gazete

Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi - TBMM TD

U.S. Agency for International Development, Custom Country Report: Turkey, Surplus Property, Erişim: 07 Nisan 2013, http://gbk.eads.usaidallnet.gov/

U.S. Department of State, Foreign Relations of the United States, 1943, C. 4, U.S. Government Printing Office, Washington, 1965.

U.S. Department of State, Foreign Relations of the United States, 1944, The Near East, South Asia, and Africa, the Far East, C. 5, U.S. Government Printing Office, Washington, D.C., 1965.

U.S. Department of State, Foreign Relations of the United States, 1945, The Near East and Africa, C. 8, U.S. Government Printing Office, Washington, D.C., 1967.

U.S. Department of State, Foreign Relations of the United States, 1946, The Near East and Africa, C. 7, U.S. Government Printing Office, Washington, D.C., 1969.

U.S. Department of State Bulletin--DOSB, http://www.bpl.org/govinfo/online- collections/federal-executive-branch/department-of-state-bulletin-1939-1989/ Kitap ve Makaleler

Barkay, Gül İnanç, ABD Diplomasisinde Türkiye: 1940-1943, İstanbul: Büke Yayınları, 2001.

Cem, İsmail, Türkiye'de Geri Kalmışlığın Tarihi, İstanbul: Cem Yayınevi, 1970.

Gönlübol, Mehmet, Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1990), Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993.

Koçak, Cemil, İkinci Parti: Türkiye'de İki Partili Siyâsî Sistemin Kuruluş Yılları, 1945-1950, İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.

Orkunt, Sezai, Türkiye-ABD Askeri İlişkileri, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1978.

Sander, Oral, Türk-Amerikan İlişkileri 1947-1964, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1979.

Tekeli, İlhan ve İlkin, Selim, Savaş Sonrası Ortamında 1947 Türkiye İktisadi Kalkınma Planı, Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 1974.

Tunçkanat, Haydar, İkili Anlaşmaların İçyüzü, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2001.

Uslu, Nasuh, Türk-Amerikan İlişkileri, Ankara: 21. Yüzyıl Yayınları, 2000.

Yerasimos, Stefanos, Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye, İstanbul: Gözlem Yayınları, 1974.

Zabcı, Filiz, Dünya Bankası Yanılsamalar ve Gerçekler, İstanbul: Yordam Kitap, 2009.