19. Yüzyılda Osmanlı'da Propaganda ve Protesto Kültürü: "Teşviş-i Ezhân ve Fesadâmiz Müdhiş" Yaftalar

Onsekizinci ve ondokuzuncu yüzyıllarda protesto ve propaganda amacıyla cadde ve sokaklara asılan yazılı kâğıtlara yafta, çeşitli malzemelere sarılarak bırakılanlarına ise kundak denilmekteydi. Önemli bilgiler ihtiva eden bu malzemeler, her kesimden sosyal zümrelerin kullandıkları propaganda araçları olmaları açısından paha biçilmez kaynaklardır. Bu incelemede, yafta ve beyannamelerin tarihsel gelişimi, amaçları, kullanım alanları, içerikleri ve devletin bunlara karşı geliştirdiği güvenlik politikası ana hatlarıyla incelenmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede, örgütlü ve örgütsüz muhalif kesimlerin yaftayı kendi çıkarları için nasıl kullandıkları üzerinde durulmuştur. Ayrıca yaftanın devlet ve toplum üzerindeki siyasî ve sosyal etkileri de ele alınmıştır. Resmî kurumların askerî ve siyasî amaçlı propaganda çalışmaları ise bu araştırmanın dışında tutulmuştur.

Culture of Propaganda and Protest in the 19. Century Ottoman State: "Teşviş-i Ezhân ve Fesadâmiz Müdhiş" Yaftas

In the eighteenth and nineteenth centuries, the posters put up in the streets for protest and propaganda were called yafta and those wrapped around other objects were called kundaq. These posters are invaluable sources as they contain important information and were used by all segments of the society as a tool for propaganda. This study intends to analyse the historical development of yafta and beyanname (manifesto), their purposes, uses, contents and the precautions taken by the state against their use. Within this framework, the main emphasis is on how organized and unorganized opposition used yaftas to their advantage. The article also discusses the political and social influence of yaftas on the state and the society. The military and political propaganda practices of governmental institutions are not within the scope of this study.

___

Arşiv Belgeleri / BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi)

A.MKT.MHM. (Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı), 618/21; 284/22; 613/20; 662/46; 709/25; 724/16; 724/18.

A.MKT.MVL. (Sadaret Mektubi Kalemi Meclis-i Vala Evrakı), 125/61; 142/33.

A.MKT.NZD. (Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Devair Evrakı), 280/46; 247/34.

A.MKT.UM.(Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı), 452/69.

A.MTZ(04), (Sadaret Eyalet-i Mümtaze Bulgaristan Evrakı),), 65/73; 121/93; 145/7; 146/23; 61/58; 50/60.

A.VKN. (Bab-ı Asafi Vakanüvislik Kalemi), 1/18; 1/4.

BEO (Babıali Evrak Odası Evrakı), 1317/98770; 281/21032; 352/1; 612/45871; 3332/249854; 1530/11417; 288/21595; 319/23878.

C.ADL. (Cevdet Adliye), 2791.

C.MTZ. (Cevdet Eyalet-i Mümtaze), 2/53; 1/45.

DH.EUM. 2.Şb. (Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye İkinci Şube), 68/52.

DH.İD. (Dahiliye Nezareti İdare Evrakı), 16/158.

DH.MB.HPS. (Dahiliye Nezareti Mebani-i Emiriye Hapishaneler Müdüriyeti Evrakı), 155/9.

DH.MKT. (Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi), 1985/68; 1453/110; 1833/29; 1875/64; 1995/60; 2072/63; 2340/88; 2453/123; 255/91; 2631/51; 2826/49; 385/42.

DH.MUİ. (Dahiliye Muhaberat-ı Umumiye Evrakı), 39/1-22; 71/19.

DH.SYS. (Dahiliye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı), 55/1, 22.

DH.ŞFR. (Dahiliye Nezareti Şifre Evrakı), 396/68; 162/96; 163/26; 175/98; 185/69; 413/108.

DH.TMIK.(Dahiliye Nezareti Muamelat ve Islahat Komisyonu), 83/49; 1/42; 1/62; 183/28; 267/33; 58/12.

DH.TMIK.M., (Dahiliye Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu), 83/49.

HAT(Hatt-ı Hümâyûn), 1312/51051; 1313/51109; 1313/51166; 1345/52604; 184/8597; 213/11674; 282/16805; 282/16805-A; 290/17381-A; 394/20834; 496/24325; 497/24381-A; 951/40840; 22/1077; 1045/43184; 1066/43722; 1109/44685; 1113/44773; 124/5120; 1469/24; 186/8785; 927/40280.

HR.MKT. (Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı), 61/12.

HR.SYS. (Hariciye Nezareti Siyasi), 74/64.

HR.TO. (Hariciye Nezareti Tercüme Odası Evrakı), 520/74; 128/94; 520/75.

İ.DH. (İrade Dahiliye), 377/24937; 1331/30.

İ.HB. (İrade Harbiye), 6/5.

İ.MTZ.(04)(İrade Eyalet-i Mümtaze Bulgaristan), 9/376.

MF.MKT. (Maarif Nezareti Evrakı), 892/38; 683/9; 343/62.

MV. (Meclis-i Vükela Mazbataları), 133/85.

MVL. (Meclis-i Vala Evrakı), 743/49; 1076/45; 308/79; 313/81.

ŞD (Şura-yı Devlet Evrakı), 2988/20; 1203/7.

TFR.I.MN.(Rumeli Müfettişliği Manastır Evrakı), 188/18784.

Y.A.HUS. (Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı), 328/63; 255/6; 256/14; 261/144; 269/152; 274/27; 280/88; 285/97; 319/56; 313/7.

Y.EE. (Yıldız Esas Evrakı), 88/44.

Y.MTV. (Yıldız Müteevvi Maruzat Evrakı), 108/141; 90/22.

Y.PRK.ASK.(Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat), 103/73; 30/6; 42/42; 48/29; 95/72; 108/107.

Y.PRK.AZJ.(Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller), 19/48; 34/37.

Y.PRK.AZN. (Yıldız Perakende Evrakı Adliye ve Mezahib Nezareti Maruzatı), 23/3.

Y.PRK.BŞK.(Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı), 32/19.

Y.PRK.DH. (Yıldız Perakende Dahiliye Nezareti Maruzatı), 8/58; 1/35.

Y.PRK.EŞA. Yıldız Perakende Evrakı Elçilik Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik), 20/60.

Y.PRK.M. (Yıldız Perakende Evrakı Evrakı Müteferrik), 4/85.

Y.PRK.MK. (Yıldız Perakende Evrakı Müfettişlikler ve Komiserlikler Tahriratı), 9/82.

Y.PRK.MYD. (Yıldız Perakende Evrakı Yaveran ve Maiyyeti Seniyye Erkan-ı Harbiye Dai- resi), 1/93; 19/98.

Y.PRK.UM.(Yıldız Perakende Evrakı Umumi), 45/116; 16/21; 29/61; 29/68; 45/41; 45/42; 45/50.

Y.PRK.ZB. (Yıldız Perakende Evrakı Zabtiye Nezareti Evrakı), 1/73; 11/7; 4/86; 8/55.

ZB. (Zabtiye Nezareti Evrakı), 407/6; 389/75.

Süreli Yayınlar

Düstur, Tertip.1, Cilt.2, Matbaa-i Amire, Dersaadet 1279.

Düstur, Cilt.1, Tertip.1, Matbaa-i Amire, 1289.

Muahede (Gazetesi), 22/15 Zilhicce 1328/18 Aralık 1910.

Yeni Gazete, 20 Kanun-ı Evvel 1327/2 Ocak 1912.

Araştırma ve İnceleme Eserler

Abacı, Nurcan, Bursa Şehri'nde Osmanlı Hukuku'nun Uygulanması (17.Yüzyıl), Anakara 2001.

Alkan, Ahmet Turan, İstiklal Mahkemeleri ve Sivas'ta Şapka İnkılabı Duruşmaları, Ötüken, İs- tanbul 2011.

Ateş, Toktamış, Siyasal Tarih, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 2014.

Avşar, Servet, Birinci Dünya Savaşında İngiliz Propagandası, Kim Yay., Ankara 2004.

Başaran, Mehmet, "Tire'de 1908 ve 1912 Seçimleri ve Bir Propaganda Metni", Toplumsal Tarih, 43/Temmuz 1997, s. 38-43.

Bektaş, Arsev, Kamuoyu İletişim ve Demokrasi, Bağlam yay., İstanbul 1996.

Çaksu, Ali, "18. Yüzyıl Sonu İstanbul Yeniçeri Kahvehaneleri", Osmanlı Kahvehaneleri, (Haz. Ahmet Yaşar), Kitabevi Yayınevi, İstanbul 2009, s. 81-93.

Çetin, Cemal, "Anadolu'da Katran Sürme Vak'aları: Konya Şer'iye Sicilleri Işığında Hukukî, Kültürel ve Toplumsal Boyutları (1645-1750), Turkish Studies, Volume 9/1, Winter 2014, s. 133-156.

Çetinkaya, Y. Doğan, "1908 Devrimi'nde Kamusal Alan ve Kitle Siyasetinde Dönüşüm", İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 38/Mart 2008, s. 125-140.

Domenach, Jean Marie, Politika ve Propaganda, (Çev. Tahsin Yücel), Varlık Yay., İstanbul 1995.

Emiroğlu, Kudret, Gündelik Hayatımızın Tarihi, İş Bankası Yay., İstanbul 2014.

Ergenç, Özer, "Osmanlı Şehrindeki "Mahalle"nin İşlev ve Nitelikleri Üzerine", Osmanlı Araştırmaları, IV/1984, s. 69-78.

Faroqhi, Suraiya. Yeni Bir Hükümdar Aynası, (Çev. Gül Çağlalı Güven), Alfa Tarih, İstanbul 2011.

Halebi, Mültekâl-Ebhûr, (Şerh. Mehmed Mevkufati, Sad. Ahmed Davudoğlu), Doyuran Mat- baası, İstanbul 1980.

İnalcık, Halil, Osmanlı'da Devlet, Hukuk, Adalet, Eren, İstanbul 2000.

Kansu, Aykut, 1908 Devrimi, (Çev. Ayda Erbal), İletişim, İstanbul 2006.

Karakışla, Yavuz Selim, "Balkan Savaşı'nda Yayımlanmış Osmanlı Propaganda Kitabı Siyah Kırmızı", Toplumsal Tarih, 104/Ağustos 2002, s. 60-63.

Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, V, TTK, Ankara 1988.

Kavas, Ahmet, "Hasan Paşa (Cezayirli Gazi)", Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedi- si, I, (Yay. Yönetmeni. Ekrem Çakıroğlu), YKY, İstanbul 2008, s. 542-543.

Kaya, Mehmet, Siklon, Sinem, "Bazı Osmanlı Gazetelerinde Siyasal Reklam ve Propaganda (1908-1918)", Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 16/Güz 2012, s. 62-73.

Keppel, George, Narrative of a Journey, Across the Balcan, in the Years 1829-1930, Vol.I, Henry Colburn and Richard Bentley, London 1831.

Kırlı, Cengiz, "Kahvehaneler ve Hafiyeler: 19. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı'da Sosyal Kont- rol", Toplum ve Bilim, 83/Kış 1999/2000, s. 58-79.

--, Sultan ve Kamuoyu: Osmanlı Modernleşme Sürecinde "Havadis Jurnalleri" 1840-1844, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009, s. 10-45.

Kolbaşı, Ahmet, 1892-1893 Ermeni Yafta Olayları (Merzifon-Yozgat-Kayseri), IQ Yay., İstanbul 2011.

Kolçak, Özgür, "...Cümle Palankaları Küffâr Aldı...": 1663-64 Osmanlı Habsburg Savaşın- da Dezenformasyon, Propaganda ve Siyasi İktidar", Osmanlı Araştırmaları, XLIII /2014, s. 165-192.

Kömeçoğlu, Uğur, "Homo Ludens ve Homo Sapiens Arasında Kamusallık ve Toplumsallık: Osmanlı Kahvehaneleri", Osmanlı Kahvehaneleri, (Haz. Ahmet Yaşar), Kitabevi yayınevi, İstanbul 2009, s. 45-80.

Lewis, Bernard, Modern Türkiye'nin Doğuşu, TTK, Ankara 1998.

Maksudyan, Nazan, Orphans and Destitute Children in the Late Ottoman Empire, Syracuse University Press, New York 2014.

Menteşzade Abdurrahim Efendi, Fetava-yı Abdurrahim Efendi, I, Dersaadet 1243.

Mutaf, Abdulmecid, "Osmanlı'da Zina ve Fuhuş Olaylarına Karşı Toplumsal Bir Tepki: Kapıya Katran Sürmek ve Boynuz Asmak", Osmanlı'dan Cumhuriyete Balıkesir, (Ed. Bülent Özdemir, Zübeyde Güneş Yağcı), İstanbul 2007, s. 93-104.

Özdağ, Abdullah, "Tokat Sancağında Ermeni Olayları (1890-1900)", Turkish Studies, Volume 9/1 Winter 2014, s. 427-438.

Özkoçak, Selma Akyazıcı, "Kamusal Alanın Üretim Sürecinde Erken Modern İstanbul Kahvehaneleri", Osmanlı Kahvehaneleri, (Haz. Ahmet Yaşar), Kitap Yayınevi, İstanbul 2009, s. 17-35.

Öztürk, Serdar, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Kamusal Alanın Özellikleri", İletişim, 2005/21, s. 95-124.

Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, III, MEB, İstanbul 1983.

Pehlivanlı, Hamit, "Çanakkale Muharebeleri Sırasında Müttefiklerin Propagandası ve Karşı Propaganda", Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.VII, 21/Temmuz 1991, s. 535-552.

Qualter, Terence H., "Propaganda Teorisi ve Propagandanın Gelişimi", Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, (Çev. Ünsal Oskay), C.35, 1/1980, s. 260-261.

Sözen, Metin ve Uğur Tanyeli, Sanat Kavramı ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul 1986.

Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Enderun Kitabevi, İstanbul 1989.

Tarhan, Nevzat, Psikolojik Savaş, Timaş, İstanbul 2011.

Temo, İbrahim, İbrahim Temo'nun İttihat ve Terakki Anıları, Arba Yay., İstanbul 2000.

Tepekaya, Muzaffer, "1912 Osmanlı Meclisi Mebusan Seçimlerinde Saruhan (Manisa) San- cağı İttihat ve Terakki Fırkası Adayı Yusuf Rıza Bey ve Seçim Beyannamesi", Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XII, 27/Güz 2013, s. 33-61.

Tulum, Mertol, XVII. Yüzyıl İstanbul Türkçesi, TDK, Ankara 2011.

Ulu, Cafer, "Çanakkale Muharebeleri Sırasında Basının Propaganda Aracı Olarak Kullanıl- ması: Harp Mecmuası Örneği", Çanakkale Araştırmaları Yıllığı, 12/Bahar 2012, s. 61-83.

Yakut, Esra, "Tanzimat Dönemi'ne Kadar Osmanlı Hukuku'nda Taziri Gerektiren Suçlar ve Cezaları", Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, 2/Güz 2006, s. 25-40.

Yaşar, Ahmet, "Erken Modern Osmanlı'da Kahvehane Yasaklamaları", Osmanlı Kahvehaneleri, (Haz. Ahmet Yaşar), Kitabevi Yayınevi, İstanbul 2009, s. 36-44.

Yılmaz, İlkay, "Güvenlik Politikaları, Anarşizm Tehdidi ve Abdülhamid Yönetimi", 1915 Siyaset, Tehcir, Soykırım, (Haz. Fikret Adanır, Oktay Özel), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2015, s. 199-209.

Yularkıran, Cevdet R., Sivas Valisi Reşit Paşa'nın Hatıraları, Sivas Hizmet Vakfı, Sivas 2009.