GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKLERDE NEVRUZ

Nevruz, Adriyatik’ten Çin Seddi’ne kadar Türk halklarının yaşadığı hemen hemen her yerde kutlanıla gelen bir bayramdır. Türklerden bahseden ilk kaynaklar bilindiği gibi Çin yıllıklarıdır. Çin kaynaklarında özellikle Hunlar zamanından başlayarak Göktürkler, Uygurlar ile Kırgızların Ötüken’den çıkışına deyin Türklerle ilgili epey bilgi vardır. Bu bilgilerden biz Hunlar, Göktürkler, Uygurlar ve Kırgızlar zamanında Türklerin Mart ve Mayıs aylarında tabiatın uyanmasını çeşitli etkinliklerle kutladıklarını öğreniyoruz. Nevruz bugün birçok halk tarafından kutlanmaktadır. Dini nitelikli bir bayram veya kutlama değildir, ancak bazı halklarda dini nitelik de almıştır. Nevruz adının birçok millette birbirine benzer bir şekilde bulunması onun aynı zamanda evrenselliğini göstermektedir. Hint-Avrupa dillerinde bu ad hemen hemen birbirine benzer şekillerde kullanılmıştır. Türklerde ise Gagauzlarda Bulgar ve Moldavalılar da olduğu gibi Baba Marta veya İlkyaz Yortusu, Kazaklarda Ulıstın Ulı Künü, Çuvaşlarda Nartukan veya Nurıs, Altaylılarda Cılgayak, Hakaslarda Çılpazı, Yakutlarda Isıah şeklindedir. Dikkat edildiği gibi kuzey Türk topluluklarında Nevruz adı yerine başka adlar kullanılmaktadır. Bu makalede Nevruz adının değişik toplumlardaki karşılığından başlayarak onun Hunlar, Göktürkler, Uygurlar, Kırgızlar, Karahanlılar, Selçuklular, Osmanlılar ve günümüzde kutlanması tarihi seyir içinde ele alınacaktır.

Nevruz Among the Turks from the Past to the Present

Nevruz is a holiday that is celebrated almost everywhere in which Turkish people live, from the Adriatic to the Great Wall of China. As it is known, the first sources that mention about the Turks are Chinese annuals. There is a lot of information about the Turks in the Chinese sources, especially from the time of the Huns to the emergence of the Gokturks, Uighurs and the Kyrgyz people from Ötüken. From this information, we learn that the Turks celebrated the awakening of nature on March the 21st with various activities among the Huns, Gokturks, Uighurs and Kyrgyzs. Nowruz is celebrated by many people today. It is not a religious holiday or celebration. The fact that the name Nevruz is similar in many nations shows its universality. In Indo-European languages, this name is used in almost similar ways. Among Turks, it is Baba Marta or İlkyaz Festival in Gagauz, Ulıstın Ulu Kuğu in Kazakh, Nartukan or Nurıs in Chuvash, Cilgayak in Altai, Çılpazı in Hakas, and Inspiration in Yakut. As it is noted, in the northern Turkish communities, spike names are used instead of Nevruz name. In this article, starting from the equivalent of Nevruz in different societies, the Huns, the Gokturks, the Uighurs, the Kyrgyzs, the Karahanians, the Seljuks, the Ottomans and today's appearance and celebration will be discussed from a historical perspective.

PDF

___

Abel Rémusat, (1820). Recherches sur les langues tartares, ou, Mémoires sur différens points de la grammaire et de la littérature des Mandchous, des Mongols, des Ouigours et des Tibétains, t.I, Paris.

Akbaş, R. (2009). Geçmişten geleceğe Söğüt. Bilecik: Ertuğrul Gazi’yi Anma ve Söğüt Şenlikleri Vakfı Yayınları, Yayın No:6

Akgür, N. (1989). Celâli takvimi. Türk Dünyası Araştırmaları,61/167, İstanbul.

Aksoy, M. (1996). Kültür sosyolojisi açısından Nevruz bayramı. Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:100, Şubat İstanbul.

Aydın, S. (2018). Ertuğrul Gazi’yi anma ve Söğüt şenlikleri, Dünden Bugüne Eskişehir ve Yöresindeki 16 Etkinliğin Öyküsü (Festivaller, Şenlikler, Özel Günler), Mayıs.

Bekki, S. (2004). Nevruz-kurban ilişkisi ve kurbana bağlı olarak yapılan ritlerpratikler. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Dergisi, S 29

Biçurin, İ. (1851). Sobraniye svedeniy o narodah obitavşih v Sredney Azii v drevnie vremena, Petersburg, T. I, 1851, Almatı.

Ercilasun, A., B. & Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.

Altaysko-russkiy slovar. (2018). Redkollogiya: kand. Filol. Nauk A.E. Çumakeev (otv.red.), kand. İst.nauk N.V. Ekkev, kand. Filol. Nauk. A.N. Mayzina, K.K. Piyantinova, N.N. Tıdıkova, kand.filol.nauk E.V.Tyunteşeva: BNU RA “Nİİ altaystiki S.S. Surazakova”.-Gornoaltays.

Arat, R.R. (1991). Kutadgu Bilig, TTK Yayınları, Ankara.

Aynakulova, G. (2007). Grigoryen Kıpçaklar ve on iki hayvanlı Türk takvimi. Milli Folklor, Yıl. 19, Sayı: 74, Ankara.

Barthold, V. (2006). Orta Asya Türk Tarihi hakkında dersler, TTK, Ankara.

Bayak, C. (2008). Nevrûziyye. DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. XXXIII, 62.

Bazin, L. (1991). Les Systèmes chronologiques dans le monde Turc ancien, Paris.

Bazin, L. (1974). Les Calenderiers Turc Anciens et Medievaux, Lille.

Biray, N. (2009). 12 hayvanlı Türk takvimi, -zamana ve insana hükmetmek. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 39, Prof. Dr. Hüseyin AYAN Özel Sayısı, Erzurum.

Chavannes, E. (1906). Le cycle Turc des douze animaux. T’oung Pao, 7 (1).

Çağatay, N. (2001). Kuzey yarımküre halklarının yılbaşı günü Nevruz, Uluslararası Nevruz Sempozyumu Bildirileri, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 21-23 Mart, Ankara.

Çandarlıoğlu, G. (2002). Uygur devletleri tarihi ve kültürü, Türkler Ansiklopedisi, Genel Türk Tarihi, İlk Çağ, Cilt:2, Ankara.

Çay, A. M. (1985). Türk Ergenekon Bayramı Nevruz, TKAE Yayınları, Ankara.

Çetin, İ. (1989). Alacahan'da Nevruz Kutlamaları. Millî Folklor, (29-30).

Çevik, M.E. (2014). Kırgızlarda Nevruz, Güzel Türkistan, Sayı:2, Mart.

Coedès, G. (1890). L’origine du cycle des douze animaux au Cambodge, T’oung Pa’o, Paris.

Cumakunova, G. (1999). Kırgızların Nevruz kutlamalarında eski Türk inançlarının izleri. Türk Dünyasında Nevruz III. Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri. Ankara: Atatürk Kült. Merk. Yay.,

Deliömeroğlu, Y. (1996). Saha Türklerinde bir Nevruz versiyonu: Isıakh bayramı. Nevruz ve Renkler-Türk Dünyasında Nevruz İkinci Bilgi Şöleni Bildirileri (Ankara, 19-21 Mart 1996), Hazırlayan: Sadık Tural-Elmas Kılıç), Atatürk Kültür Merkezi Ankara, 1996.

Dingeç, E. (2009). Osmanlı sarayında eski bir Türk geleneği: Yeniyılda hediyeleşme. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall.

Ekeev, N.V. (2018). Altaysko-russkiy slovar/Nauç.-issled. İn-t altaistiki S.S. Surazakova.

Ekrem, N. H. (2016). Çin kaynaklarına göre Türklerde Nevruz. Curr Res Soc Sci, 2 (2).

Fedotov, M. R. (1963). Ob arabskih i persidskih zaimstvovaniyah v çuvaşskom yazıke (leksiko-semantiçeskiy obzor i slovar), Nauçno-issledovatelskiy institut yazıka, literaturı, istorii i ekonomiki pri sovete ministrov çuvaşskoy ASSR Uçeniye zapiski, Vıp. XXVI.

Fedotov, M. R. (1996). Etimologiçeskiy Slovar, Çuvaşkogo yazıka, v 2-x tomah, T.I, Çeboksarı.

Fuks, A. A. (1840). Zapiski o çuvaşah i çeremişah Kazanskoy gubernii, Tipografiya Kazanskogo İmperatorskogo Universiteta, Kazan.

Ganiev, F., Ahmeytanov, R. & Açıkgöz, H. (1997). Tatarça-Törekçe- Süzlek/Tatarsko-turetskiy slovar. Moskva,

Gaydarci, G. A. i dr. (1973). Gagauzsko-Russko-Moldavskiy Slovar, Redaktor Prof. Dr. N.A. Baskakov, Moskva.

Günay, Ü. (2006). Türk dünyasında kronolojik sistemler. Erciyes Üniveritesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 20, Kayseri.

Gündüz, Ş. (2000). Kadim Ortadoğu’dan Orta Asya’ya Nevruz. Bilig-12/Kış, Ankara.

Güzel, S. (2018) Aleksandra Andreyevna Fuks’un 1840 tarihli kazan notlarında Çuvaşça dil malzemesi, [Chuvash Linguistic Material in Aleksandra Andreyevna Fuks’ Kazan Notes dated 1840]. Türkiye ile Türk Dünyası Arasında Bir Köprü Yavuz Akpınar Armağanı, Editörler: Nazım Muradov- Yılmaz Özkaya, Ankara: Bengü,

Hakassko-russkiy slovar-Hakas-orıs söstik.-Novosibirsk, Nauka, 2006.

Halaçoğlu, Y. (1996). Osmanlılarda Nevruz kutlamaları. Nevruz ve Renkler, Haz. Sadık Tural-Elmas Kılıç, AKMB, Ankara.

İbn ül-Esir, (1987). İslâm tarihi el-Kâmil fi't-Târîh tercümesi, (Çev. Abdülkerim Özaydın), Bahar Yayınları, C.IX, İstanbul.

İngilizce-Türkçe Redhouse Sözlüğü, İstanbul, 1995.

İsakov, A. (2013). Kırgızlarda ve Moğollarda on iki hayvanlı takvim (VI.-XV. Yüzyıllar Arası. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 6, Temmuz-2013.

İzgi, Ö. (1977). Hunlar, Göktürkler ve Uygurlarda geleneksel festival ve eğlenceler. Tarih Dergisi, Sayı:3, İstanbul.

İzgi, Ö. (1989). Wang Yen-Te’nin seyahatnamesi, TTK Basımevi, Ankara

Kafkasyalı, A. (2005). Türk dünyasında Nevruz geleneğine toplu bakış. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6 (2), Erzurum.

Karabörk, K. (1995). Şecere-i Türk üzerinde bir sentaks çalışması. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya.

Karaman, R. (1999). Türkiye’de Nevruz kutlamaları. Milli Folklor Dergisi, Yıl:11, Sayı: 42.

Karaman, R. (2002). Uygur folklorunda Nevruz kutlamaları. Milli Folklor, C. 53, Yıl:14, Bahar.

Karatayev, K. (1995). Kırgız tarihi ve Nevruz. Türk Kültüründe Nevruz Uluslararası Bilgi Şöleni (Sempozyum) Bildirileri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını (Yay. Haz. Sadık Tural), Ankara.

Kasgarlı Mahmud, (1985). Divan-ı Lügat it-Türk. (Çev: Besim Atalay)TDK Yayınları, Ankara.

Kırbaşev, K. Nevruz ve yılnâme. Türk Dünyasında Nevruz. Üçüncü Uluslararası Bilgi Şöleni, 18-20 Mart, Elazığ 1999.

Kırgızdardın cana Kırgızstandın tarıhıy bulaktarı, (2013). (Bundan sonra KKTB), c. II, Kırgız-Türk Manas Üniversitesi Yayınları, Bişkek.

Koca, S. (2002). Eski Türklerde bayram ve festivaller, Türkler III, Ankara.

Korkmaz, S. (1999). Selçuklularda Nevruz kutlamaları. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:8

Köse, A. (2000). Uygur Türklerinde müzik incelemesi, İstanbul Teknik Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, Haziran İstanbul.

Köse, F. (2007). Osmanlı Devleti’nde Nevrûz. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.

Kunanbayev, A. (2008). Shygarmalar. Abai Halqaraluk Kory. Almatı.

Langescheit Turkisch-Deutsch, İstanbul, 1993.

Léopold de Saussure, (1909). Les origines De l’astronomie Chinoise. T’oung Pao.

Lıu Mau-Tsai, (2006). Çin kaynaklarına göre Doğu Türkleri, Çev: E. Kayaoğlu-D. Banoğlu, Selenge Yayınları, İstanbul.

Margulan, A.H. (1959). Nauçnaya sessiya po etnogenezu Kirgizskogo naroda, c. III, Frunze.

Memiş, E. (2002).Ortadoğu'da Türklerin varlığı tartışmaları, Türkler Ansiklopedisi, C.I, Ankara

Mustafayev, E. M. E. & Şçerbinin, V.G. (1972). Rusça-Türkçe sözlük, Sosyal Yayınları, İstanbul.

Mustafa Nuri Paşa (1980). Netayicu’l vukuat. III-IV. Nşr. Neşet Çağatay. Ankara: TTK.

Ünver, S. (1976). Türkiye’de Nevruz ve Nevruziye. Vakıflar Dergisi, C. XI, s. 227.

Nizamü l-Mülk, (1982). Siyaset-Name (Haz. M. A. Köymen), Ankara.

Oğuz, A. (2002). XIX. yüzyıl sonu Osmanlı belgelerine göre dini bayram ve Nevrüz tebrikleri. Milli Folklor, C. 7, Yıl: 14, S. 53.

Osmanoğlu, A. (1984). Babam Sultan Abdulhamit (hâtıralarım), Ankara.

Ögel, B. (1982). Türklerde devlet anlayısı, Ankara.

Ögel, B. (1993). Türk mitolojisi, C.1, TTK Basımevi, Ankara.

Özkan, İ. (1995), Tatar ve Uygur Türklerinde Nevruz bayramında şiir söyleme geleneği. [Bildiri], Türk Kültüründe Nevruz Uluslararası Bilgi Şöleni (Sempozyumu) Bildirileri, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.

Öztürk, M. (2017). Nevruz nâme. Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XXXVI, S. LXI, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Ankara.

Parlakyıldız, H. (2001). Çanakkale ve çevresinde Nevruz. Türk Dünyasında Nevruz Dördüncü Uluslar Arası Bilgi Şöleni Bildirileri (21-23 Mart 2001, Sivas), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.

Pelliot, P. & Pelliot, P. (1929). Neuf notes sur des questions d'Asie centrale. T’oung Pao, P, XXVI.

Rahman, A. (1996). Uygur folkloru, Çev. Soner Yalçın, Erkin Emet, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1996.

Ritter, K. (1860). Zemlevedenie azii. Geografiya Stran, Nahodyaşihsya v Neposredstvennıy Snoşeniyah s Rossiey, SPb.

Saraç, T. (1992). Adam büyük Fransızca-Türkçe sözlük, Grand Dictionnaire Français-Turc, Adam Yayınları, İstanbul.

Soltonoev, B. (1993). Kırgızda cıl esebi. Kırgızdar, c. I, Bişkek 1993.

Şengül, A. (2005). Anadolu'da Nevruz kutlamaları ve Emirdağ-Karacalar örneği. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (2).

Şeşen, R. (2010). İbn Fadlan seyahatnamesi ve ekleri, Yeditepe Yayınevi, İstanbul.

Tan, N. (2004) Atatürk ve Nevruz, Bilge, Sayı:40, Bahar. Ankara.

Taşağıl, A. (1995). Göktürkler, TTK Yayınları, Ankara.

Taşağıl, A. (2004). Çin kaynaklarına göre eski Türk boyları, TTK, Ankara.

Toparlı, R.-Vural, H. Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü, TDK Yayınları, 2. Baskı, Ankara.

Tural, M. Â, (2000), Millî mücadele ve Atatürk devrinde Nevruz kutlamaları. Türk Dünyasında Nevruz Üçüncü Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.

Turan, O. (2009). Oniki hayvanlı Türk takvimi, Ötüken Yayınları, İstanbul.

Turan, M. (1998). Tarihi kaynaklar ışığında Nevruz’un menşei meselesi, Milli Folklor, Sayı:37, Ankara.

Uzunçarşılı, İ. H. (1945), Osmanlı Devleti’nin saray teşkilâtı, Ankara.

Ülkütaşır, M. Ş. (1967). Eski devirlerde Ertuğrul Gazi töreni. Türk Kültürü Dergisi, 51.

Yakıcı, A. (1995). Igdır'ın Aralık İlçesi'nde Nevruz kutlamalarıyla ilgili gelenek ve inanmalar. Millî Folklor, 4 (25).

Yılmaz, M. S. (2001) Kastamonu folklorunda Nevruz ile ilgili tespitler. Birinci Kastamonu Kültür Sempozyumu Bildirileri, (21-23 Mayıs 2000), Kastamonu.

Yılmaz, M. S. (2004b). Kastamonu’da Ergenekon Bayramı/Nevruz 1914-1915. Bilge, Yayın Tanıtım, Tahlil, Eleştiri Dergisi, Cilt:11, Sayı:40, Ankara.

Yılmaz, M. S. (2004a). Kastamonu’da Nevruza ait bir değer- Nevruz Sultan Türbesi. Yeni Çizgi, Yıl:1, Sayı:1, Güz.

Yılmaz, M.S. (2004). Kastamonu’da Nevruz, Beril Ajans, Çağhan Matbaası, Ankara.

Yılmaz, A. (2013). Saymalıtaş petrogliflerindeki toy (şenlik) sahneleri üzerine, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVIII/1.

Ziyai, A. (2005). Uygur Türklerinde Nevruz. G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 25, Sayı 2

Zorlu, C. (1998). İslam öncesi ve İslam dönemi kutsal gün ve bayramlar, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:4, Konya.