Osmanlı İmparatorluğu'nda Ulaşım ve İletim Örgütlenmesi

16. yüzyıldan 19. yüzyılın sonlarına kadar Osmanlı İmparatorluğu’nda ulaşım ve taşımacılığın nasıl yapıldığını ele alan bu çalışma, ilk olarak yol sistemi üzerinde durmaktadır. Makalede, İstanbul’dan başlayan ve imparatorluğu bir ağ gibi saran ana yolların güzergâhlarının ortaya konulmasının ardından yolların işlerliği ve güvenliğini sağlamak üzere inşa edilen kale, derbent, menzil ve kervansaraylar hakkında bilgi verilmiş, ayrıca yolların hangi dönemlerde ve ne sebeple bakım ve onarım geçirdiği konu edilmiştir. Çalışmanın ikinci kısmında karayolu ulaşımında kullanılan at, deve, katır gibi hayvanlar ile araba türleri üzerinde durularak, söz konusu nakliye hayvanları ve araçlarının taşıma hızları ile kapasiteleri sorgulanmıştır. Nihayet taşıma işlerini yürüten mekkârîlere değinilmiş ve bu esnaf grubunun örgütlenme biçimleriyle taşıma işlerini nasıl yürüttükleri mercek altına alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı, Yol, Kervansaray, Taşımacılık, Nakliye Araçları

Organization of Transportation and Shipping in the Ottoman Empire

This study investigates transportation and shipping in the Ottoman Empire from the sixteenth to the late nineteenth century. It first examines the Ottoman road systems and presents the main roads of the empire that started from Istanbul and reached the whole country. Then it surveys castles, mountain passes, staging posts, and caravanserais built to keep these roads functioning and safe. Moreover, it examines periods and reasons for maintaining and repairing these roads. Secondly, it studies horse, camel, and mule-drawn carriages used in overland transportation, together with their speeds and capacities. Lastly, the study investigates people who performed transportation and shipping, namely mekkârîs, a particular group in the Ottoman guild system. It shows how these people organized and planned transportation.

Keywords:

Ottoman Empire, Road, Caravanserais, Shipping, Means of Transportation,

PDF

___

Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maliyeden Müdevver Defterler (MAD), nr. 2150; 2488; 2931; 6379; 9537; 9852.
Bab-ı Defteri Başmuhasebe Kalemi Evrakı (D.BŞM), nr. 7953.
Bab-ı Defteri Başmuhasebe Arabacıbaşılığı (D.BŞM.ARB) 7, 14530.
Karaman Ahkâm Defteri (DVNSAHK.KR.d), nr. 2.
Adana Şer’iyye Sicilli. nr. 30; Bor Şer’iyye Sicilli, nr. 380; Balıkesir Şer’iyye Sicilli, nr. 700; Edirne Şer’iyye Sicilli, nr. 96; Gaziantep Şer’iyye Sicilli, nr. 86, 136; Konya Şer’iyye Sicilli, nr. 17; Manisa Şer’iyye Sicilli, nr. 33, 202; Tokat Şer’iyye Sicilli, nr. 31, 35.
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Hurûfat Defteri No: 1085. vr. 58a.
Altınay, Ahmet Refik. Osmanlılar Devrinde Türkiye Madenleri (967-1200). İstanbul: Enderun Kitabevi, 2. Baskı, 1989.
Arısan, Kâzım. “Eski İstanbul’da Şehir İçi Ulaşımı”. Çağını Yakalayan Osmanlı! Osmanlı Devleti’nde Modem
Haberleşme ve Ulaştırma Teknikleri. haz. E. İhsanoğlu - M. Kaçar. İstanbul: IRCICA, 1995.
Armağan, Abdüllatif. “XVIII. Yüzyılda Hac Yolu Güzergahı ve Menziller (Menâzilü’l-Hacc). Osmanlı Araştırmaları 20 ( 2000), 73-118.
Atalar, Münir. “Akkâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/269. İstanbul: TDV Yayınları 1989.
Atalar, Münir. Osmanlı Devletinde Surre-i Hümâyûn ve Surre Alayları. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I,
İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”. Vakıflar Dergisi 2 (1942), 279-304.
Batmaz, Eftal Şükrü. “Osmanlı Devleti’nde Kale Teşkilatına Genel Bir Bakış”. OTAM 7 (1996), 1-10.
Batmaz, Eftal Şükrü. Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Anadolu’da Kalelerin İdari ve Askeri Fonksiyonları.
Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1989.
Baykara, Tuncer. Osmanlı Taşra Teşkilatında XVIIL Yüzyılda Görev ve Görevliler (Anadolu). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını, 1990.
Bilim, Cahit. “Mustafa Rasih Paşa’nın Rusya Sefaretnamesi (30.1.1793-8.2.1794)”. OTAM 7 (1997), 15-36.
Braudel, Fernand. Maddi Uygarlık, Ekonomi ve Kapitalizm, XV-XVIII. Yüzyıllar. 3. Cilt. Ankara: Gece, 1995.
Bulliet, Richard W. The Camel and the Wheel. Cambridge Massachusets: Harvard University Press, 1977.
Cezar, Mustafa. “Türk Tarihinde Kervansaray”. VIII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler. 2/ 931-940. Ankara: 1981.
Craven, Elisabeth. 1786’da Türkiye. çev. R. Ekrem Koçu. İstanbul: Çığır Kitabevi, 1939.
Çam, Nusret. “Gaziantep (Mimari)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/469-474. İstanbul: TDV Yayınları,1996.
Çantay, Gönül. “İpek Yolu Üzerindeki Kuruluşlar (İstanbul-Erzurum-Tebriz-Revan-Bakü)”. XII. Türk Tarih Kongresi,
Kongreye Sunulan Bildiriler. 3/1049-1058. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
Çetintürk, Selahaddin. “Osmanlı İmparatorluğu'nda Yürük Sınıfı ve Hukuki Statüleri”. AÜDTCFD 2/l (Ankara, 1943), 107-116.
Dingeç, Emine. “Osmanlı’da Ulaşım ve İletişimde At’ın Yeri”. CIEPO Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Tarihi Araştırmaları 6. Ara Dönem Sempozyum Bildirileri. yay. haz. Adnan Şişman vd. 1/511-522. Uşak: 2011.
Dingeç, Emine. Osmanlı Sarayında At. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını, 2020.
Ekin, Ümit. XVII.-XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Ulaşım ve İletim Örgütlenmesi Üzerine Bir
Araştırma. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
Elam, Nilgün. “Bizans Anadolu’sunun Ticarî, Dinî (Hac) Ve Askerî Yol Ağı”. CIEPO Uluslararası Osmanlı Öncesi ve
Osmanlı Tarihi Araştırmaları 6. Ara Dönem Sempozyum Bildirileri. haz. Adnan Şişman vd. 1/545-564. Uşak: 2011.
Emecen, Feridun M. “XVI. Asrın İkinci Yansında İstanbul ve Sarayın İaşesi İçin Batı Anadolu’dan Yapılan Sevkiyat”.
Tarih Boyunca İstanbul Semineri Bildiriler. 197-230. İstanbul: İÜEF Tarih Araştırma Merkezi. 1989.
Emecen, Feridun M. XVI. Asırda Manisa Kazası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
Ergenç, Özer. XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2012.
Ergenç, Özer. XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.
Erim, Neşe. “1720-1790 Arasında Osmanlı-İran Ticareti”. V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi
Tebliğler. 571-577. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1990
Ertaş, Mehmet Yaşar. “XVIII. Yüzyıl Başlarında Rumeli’deki Menzillerin Askeri Fonksiyonları”. Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 1 (1997), 92-96.
Ertaş, Mehmet Yaşar. Sultanın Ordusu (Mora Fethi Örneği 1714-1716). İstanbul: Kitabevi, 2007.
Faroqhı, Suraiya. “Camels, Wagons, and the Ottoman State in the Sixteenth and Seventeenth Centuries”. International Journal of Middle East Studies 14/4 (1982), 523-539.
Faroqhı, Suraiya. Hacılar ve Sultanlar (1517-1638). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
Gerber, Haim. Economy and Society in an Ottoman City: Bursa 1600-1700. Jerusalem: The Hebrew University, 1988.
Gökpınar, Bekir. “Avusturya Seferinde Anadolu’dan Yapılan Katkılar: Yük ve Binek Hayvanları (1716)”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 21/ 2 (Haziran 2019), 479-494.
Güçer, Lütfi. “XV-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Tuz İnhisarı ve Tuzlaların İşletme Nizamı”. İÜİFM 23/1-2 (1963), 97-143.
Gülersoy, Çelik. “Arabalar”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 1/289-290. İstanbul: Kültür Bakanlığı/Tarih Vakfı, 1993.
Gündüz, Tufan. Bozulus Türkmenleri (1540-1640). Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
Halaçoğlu, Yusuf. “Osmanlı İmparatorluğumda Menzil Teşkilatı Hakkında Bazı Mülâhazalar”. Osmanlı Araştırmaları 2 (İstanbul 1981’den ayrı basım), 123-132.
Halaçoğlu, Yusuf. Osmanlı İmparatorluğu’nda Menzil Teşkilatı ve Yol Sistemi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Doçentlik Tezi, 1982.
Hınz, Walther. “İslam’da Ölçü Sistemleri”. çev. Acar Sevim, Türklük Araştırmaları Dergisi 5 (1990), 1-82.
İnalcık, Halil. “Arap Camel Drivers in Western Anatolia in the Fifteenth Century”. Revue D’historie Maghrebine, 10/31-32 (1983), 255-270.
İnalcık, Halil. “Bursa I, XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar”, Belleten 24 (1960), 45-102.
İnalcık, Halil. “Osmanlı İpek Ticareti, Madencilik ve Ziraatinde Yük (Himl)”. çev. Eşref Bengi Özbilen. Türk Dünyası Araştırmaları 75 (Aralık 1991), 9-29.
İreçek, Konstantin Yosif. Belgrad-İstanbul-Roma Askeri Yolu. çev. Ali Kemal Balkanlı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
Kaplanoğlu, Raif. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu. İstanbul: Avrasya Etnografya Vakfı, 2000.
Karadeniz, Hasan Basri. Atçeken Oymakları (1500-1642). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
Karagöz, Mehmet. 1714-1720 M. (1127-1133 H) Tarihli Malatya Şer’iyye Sicili. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1989.
Kasaba, Reşat, İzmir. Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri 1800-1914. çev. Nur Çağalı Güven, ed. Çağlar Keyder vd. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994.
Köprülü, M.Fuat. “Berîd”. İslam Ansiklopedisi 2/544-549. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
Lady Montagu. Türkiye Mektupları, 1717-1718. çev. Aysel Kurutluoğlu. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1973.
Masson, Paul. Histoire du Commerce Français dans le Levant au XVIIIe Siecle. Paris: Hachette, 1911.
Miroğlu, İsmet. “Osmanlı Yol Sistemine Dair”. İÜEF Tarih Enstitüsü Dergisi Prof. Dr. Münir Aktepe’ye Armağan 15 (1995-1997), 241-252.
Orhonlu, Cengiz. “Meslekî Bir Teşekkül Olarak Kaldırımcılık ve Osmanlı Şehir Yolları Hakkında Bazı Düşünceler”. Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 1 (1972), 93-138.
Orhonlu, Cengiz. “Köprücülük”. VII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler. 2/701-708. Ankara: 1973.
Orhonlu, Cengiz. Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskânı. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1987.
Orhonlu, Cengiz. Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilatı. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1990.
Ortaylı, İlber. “Devenin Taşıma Maliyeti Eğrisi Üzerine Bir Deneme”. AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 28/l-2 (1974), 181-190.
Ortaylı, İlber. “16. Yüzyılda Rodosto (Via Egnetia’nın Marmara’daki Uzantısı)”. Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde Via
Egnetia (1380-1699). ed. Elizabeth A Zachariadou. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
Ögel, Bahaeddin. Türk Kültür Tarihine Giriş. 1. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1978.
Özer, Murat. Osmanlı’da Seyahat Kültürü, Kervansaraylar. İstanbul: Pınar Yayınları, 2018.
Özergin, M. Kemal. “Anadolu Selçuklu Kervansarayları”. İÜEF Tarih Dergisi 25/20 (1965), 141-170.
Özergin, M. Kemal. “XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul Şam Yolu”. Karayolları Bülteni 242 (Mayıs 1970), 34-38.
Özkarcı, Mehmet. Gaziantep İl Merkezinde Bulunan Hanlar, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1988.
Öztürk, Yücel. “XIII. ve XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Ticareti”. Türk Dünyası Araştırmaları 97 (Ağustos 1995), 113-136.
Pakalın, M. Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 2. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
Planhol, Xavier de. “Le Boeuf Porteur Dans Le Proche-Orient Et L’Afrique du Nord”. Journal of the Economic and Social History of The Orient 12 (Leiden: E. J. Brill 1969), 298-321.
Raymond, Andre. Osmanlı Döneminde Arap Kentleri. çev. Ali Berktay. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
Schoenberg, Philip Ernest. “Osmanlı Yönetimi Altında Türkiye'de (D. Trakya ve Anadolu) Ulaşımın Gelişmesi, 1856-1918”. çev. Nesim Şeker. Tarih Çevresi 16 (Mayıs-Haziran 1995), 31-42.
Stoıanovıch, Traian. “Osmanlı Hakimiyetinde Via Egnetia”. Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde Via Egnetia (1380-1699). ed. Elizabeth A Zachariadou, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
Şahin, İlhan. “1638 Bağdad Seferinde Zahire Nakline Memur Edilen Yeni-İl ve Halep Türkmenleri”. İÜEF Tarih Dergisi 33 (1982), 227-236.
Şemseddin Sami. Kamûs-ı Türkî. İstanbul: 1317.
Taeschner, Franz. “Anadolu”, Encyclopaedia of İslam (New Edition) ed. H. A. R GIBB vd. 1/474. Leyden:E. J. Brill Ltd. Publishers and Printers, 1986.
Taeschner, Franz. Osmanlı Kaynaklarına Göre Anadolu Yol Ağı. çev. Nilüfer Epçeli. Ed. Yücel Öztürk. İstanbul, Bilge Kültür Sanat, 2010.
Tekeli, İlhan- Selim, İlkin. “Osmanlı İmparatorluğu’nda On dokuzuncu Yüzyılda Araba Teknolojisinde ve Karayolu Yapımındaki Gelişmeler”. Çağını Yakalayan Osmanlı! Osmanlı Devleti’nde Modern Haberleşme ve Ulaştırma Teknikleri. haz. E. İhsanoğlu - M. Kaçar. İstanbul: IRCICA, 1995.
Tuncer, Orhan Cezmi. “Diyarbakır-Bitlis Kervan Yolu ve Üzerindeki Hanlarımız”, Vakıflar Dergisi 25(1995), 9-34. Turan, Osman. “Selçuklu Kervansarayları”. Belleten 10/39 (1946), 471-496.
Uzunçarşılı, İ. Hakkı. Mekke-i Mükerreme Emirleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1972.
Ülker, Necmi. “XVI. ve XVIII. Yüzyıllar İpek Ticaretinde İzmir’in Rolü ve Önemi”. Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan. İstanbul: İÜEF Tarih Araştırma Merkezi, 1991.
Yağcı, Zübeyde Güneş. “Hac ve Askeri Yol Üzerinde Bir Menzil: Adana Menzili”. Çukurova Araştırmaları Dergisi 1/1 (Kış 2015), 58-74.
Yılmazçelik, İbrahim. XIX. Yüzyılın İlk Yansında Diyarbakır (1790-1840). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995. Yüksel, Ahmet. “Anadolu’nun Eşeği, Katırı, Atı”. Kebikeç 17 (2004), 295-325.
Ze’evi, Dror. Kudüs, 17. Yüzyılda bir Osmanlı Sancağında Toplum ve Ekonomi. çev. Serpil Çağlayan. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
Ziroyeviç, Olga. “İstanbul Caddesi”. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi 20 (1969), 24-27.