Mu’tezile ve Şîa Arasında Fikri Bağlantı Meselesi İlahi Adalet İlkesi Bağlamında Kâdî Abdülcebbâr ve Ebû Ca’fer et-Tûsî Arasında Bir Karşılaştırma

Özet Şii-İmamiyye’nin usûlde Mu’tezilenin etkisinde kaldığı iddiaları, hicri dördüncü asırdan itibaren dile getirilmektedir. Buna karşılık usûlî düşüncenin ilk mümessili sayılan Şeyh Müfîd’den itibaren mezhep içinden yükselen sesler bu iddiaları şiddetle reddetmişlerdir. Biz bu çalışmada Mu’tezile kelamına sistematik hüviyet kazandıran ve yazdığı eserlerle Mu’tezile kelamının bugüne ulaşmasında büyük pay sahibi olan Kâdî Abdülcebbâr ile İmamiyye’nin kelam düşüncesinin istikrar bulmasında ve Şeyh Müfîd’le başlatılan usûlî yaklaşımın benimsenip yaygınlaşmasında büyük bir yeri olan Ebû Ca’fer et-Tûsî arasında adalet ilkesi üzerinden bir karşılaştırma yaparak, söz konusu iddiaların ne kadar sübut bulduğunu tespit etmeye çalıştık. Kısmi farklı izahları bir kenara bırakırsak, adalet ilkesinin ispat ve yorumlanmasında iki kelamcı arasında kayda değer bir farklılığın olmadığı görülmektedir. Abstract The claim that the Shi’i Imamite thought is heavily influenced by the Mu’tazilite outlook has been alleged since the fouth century of hijra. However, beginning with Shaikh Mufid, the first representative of the Usuli branch of Shi’a, the Shi’is vehemently denied this allegation. In this article, this issue is dealt with by making a comparison between the idea of Qadi Abd al-Jabbar, the prominent Mu’tazilite scholar who made a major contribution to the consolidation of the schools’ theaching and that of al-Tusi, who also made a contrubitued to the integration of the Shi’ite kalam and the spreading of the usuli approach initiated by Shaikh Mufid. Leaving aside the differences in deatil, it seems that there is no noteworthy difference between their approcah to the issue of justice. Key Words: Qâdî Abd al-Jabbâr, Abû Ja’far al-Tûsî, Husn-Qubh, Divine Justice, Free Will

Anahtar Kelimeler:

Kâdî Abdülcebbâr, Ebû Ca’fer et-Tûsî, İlahi Adalet, Hüsün-Kubuh

PDF

___

KAYNAKÇA Abdülhamid, İrfan. İslam’da İktisâdi Mezhepler ve Akaid Esasları. trc. Saim Yeprem. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015.Altun, Bekir. “Ebu Ca’fer et-Tûsî”. Erken Dönem Şiî Düşünürler. ed. Halil İbrahim Bulut. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânu’l-fırkati’n-nâciyeti minhüm. thk. Muhammed Oman el-Huşt. Kahire: Mektebetü İbn Sina, 1988.______. Usulü’-Dîn. İstanbul, 1928.Arslan, Hususi. İslam Düşünce Geleneğinde Şia-Mutezile Etkileşimi (Şerif el-Murtaza Örneği). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.Bulut, Halil İbrahim. “Şeyh Müfîd Hayatı ve Görüşleri”. Erken Dönem Şiî Düşünürleri. ed. Halil İbrahim Bulut. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.Cârullah, Zühdî Hasan. el-Mu’tezile. Beyrut, 1974. Cürcânî, Seyyid, Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. trc. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015. Çelebi, İlyas. “Klasik Bir Kelam Problemi: Hüsün-Kubuh”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1998–1999. 16-17:55-90.Çelebi, İlyas. “Sâhib b. Abbâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35:512-515. Ankara: TDV Yayınları, 2008. Demir, Recep. Kur’an’ın Şiî Yorumu: Ebu Ca’fer et-Tûsî Örneği. Samsun: Üniversite Yayınları, 2016.Eş’arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail. “Kitabu’l-lüma’ fi’r-redd alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida’”. The Theology of Ash’ari. Nşr. Richard J. McCarthy. Beyrut: el-Mektebetü’l-Katolikiyye, 1953. ______. Makâlâtü’l-islâmiyyîn ve’h-tilâfi’l-Musallîn. thk. Hellmut Ritter. 2 Cilt. Weisbaden, 1980.Gazali, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İtikatta Orta Yol. Neşr ve trc. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.Gelenbevi, İsmail. Hâşiyetü’l-Fâdıl İsmail Gelenbevi ale’l-Celâl. Matbaa-ı Âmira, 1317. Goldziher, İgnaz. İslam’da Fıkıh ve Akaid. çev. İlhan Başgöz. Ankara: Ardıç Yayınları, 2004.Hâşim Ma’ruf el-Huseyni. eş-Şîatu beyne’l-Eşâira ve’l-Mu’tezile. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1978.Hayyât, Ebu’l-Hüseyn Muhammed b. Osman. Kitâbu’l-intisâr ve’r-redd ala İbni’r-Râvendî’l-mülhid. thk. Niberk. Beyrut: el-Mektebetü’d-Dâru’l Arabiyye li’l-Kitap, 1993.Kâdî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. VI/1. Cilt. thk. Mahmut Muhammed Kâsım. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1953.______. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. IX. Cilt. thk. Tevfik et-Tavil ve Said Zâyed. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1964. ______. el-Muğnî fî evbâbi’t-tevhîd ve’l-adl. VI/2 Cilt. thk. Mahmut Muhammed Kâsım. Mısır: ty.______. el-Muhît bi’t-Teklîf. thk. Ömer es-Seyyid Azmi. Kahire: ed-Dârul Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1965.______. Şerhu’l-usûli’l-hamse: Mu’tezile’nin Beş İlkesi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013. ______. “el-Muhtasâr fî usûli’d-dîn”. Resâilü’t-tevhid ve’l-adl. İnceleme ve thk. Muhammed Imara. Kahire: 1988.Kahraman, Abdullah. “Ebu Ca’fer et-Tûsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41: 435-437. Ankara: TDV Yayınları, 2012. Kâsimî, Cemâlu’d-Dîn. Tarihu’l-Cehmiyye ve’l-Mu’tezile. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1979.Korkmazgöz, Rıza. “Gazali’de Hüsün-Kubuh Meselesi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2015, 39:31-60.
Makrîzî, Takiyyüddîn Ahmed b. Ali. el-Hitat. Beyrut: Dâru Sâdır, ty.Menâî, Aişe Yusuf. Usûlü’l-Akîde beyne’l-Mu’tezile ve’ş-Şîati’l-İmamiyye. Doha: Dâru’s-Sekâfe, 1992.Neşşar, Ali Sami. İslam’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu. 2 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999 2: 224.Öge, Sinan. İslam Kelamcılarında Lütuf Teorisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2018. Şehristânî, Abdülkerim. Nihâyetü’l-İkdâm fî ilmi’l-kelâm. thk. Alfred Guillaume. London, 1930.______. el-Milel ve’n-Nihal. trc. Mustafa Öz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.Şeyh Abdullah Ni’met. Felsifetü’ş-Şîa Hayatuhum ve Ârâuhum. İran: Dâru’l-Kitâbi’l-İslamiyye, 1987.Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed en-Nu’mân. “el-Hikâyât fî muhâlefâti’l-Mu’tezile mine’l-adliyye ve’l-fark beynehüm ve beyne’ş-Şîati’l-İmâmiyye”. en-Nüketü’l-İ’tikâdiyye ve Resâilü Uhrâ, Silsiletü Müellefâti’ş-Şeyhi’l-Müfîd 10. thk. Muhemmed Rıza el-Huseynî el- Celâlî. Dâru’l-Müfîd, Kum: 1341.______. “Evâilü’l-makâlât”, Silsiletü Müellefâti’ş-Şeyhi’l-Müfîd 4. thk. İbrahim el-Ensârî. Dâru’l-Müfîd, Kum: 1379. Tûsî, Ebû Ca’fer. “Risale fi’l-İ’tikâdât”. er-Resâilü’l-aşr. 2. Baskı. Kum: 1414.______. el-İktisâd fî mâ yecibu ale’l-ibâd. thk. Seyyid Muhammed Kâzım el-Mûsevi. Kum: 1430.______. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’an. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ty.______. Temhîdu’l-usûl fî ilmi’l-kelâm. Kum: 1394.