ŞİÎ FÂTIMÎLERİN KUDÜS'Ü HAÇLILARDAN GERİ ALMA GİRİŞİMLERİ

Papa II. Urbanus kutsal toprakları kurtarmak ve Doğu’daki din kardeşlerine yardım etmek amacıyla “Tanrı adına savaş” sözleriyle Avrupa halklarını büyük bir Haçlı Seferi’ne çağırırken (1095), İslâm dünyası Sünnî Selçuklular ile Şiî Fâtımîler arasındaki üstünlük mücadelesinin sıkıntılarını yaşıyordu. Birinci Haçlı Seferi ordularının Avrupa’dan İslâm coğrafyası üzerine harekete geçtikleri esnada, Artukoğlullarının hâkimiyetindeki Beytülmakdis, Fâtımîlerin kuşatması altındaydı (1098). Selçuklu kuvvetleri ve yerel Türkmen beylikleri devasa Haçlı ordularını durdurmaya çalışırken, Fâtımî halifesi elçileri aracılığıyla onlarla dostane ilişkiler kurmaya çalışıyordu. Haçlı tehlikesini zamanında idrak edemeyen ve onların Kudüs’ten vazgeçmeyeceklerini çok geç anlayan Fâtımîler, Kudüs’ün zapt edilmesine ve burada dünya tarihinin gördüğü en vahşi katliamlardan birinin gerçekleştirilmesine engel olamadılar (1099). Kudüs’ün Haçlıların eline geçmesinden sonra, Fâtımî kuvvetleri Kudüs’ü geri almak ve ülkelerini korumak amacıyla Haçlılarla defalarca karşı karşıya geldilerse de onlara karşı bir üstünlük elde edemediler (1099-1105). Sonuçta Kudüs’ü kaderine terk etmek zorunda kalan Fâtımîlerin, yegâne başarıları Haçlıları Askalân önlerinde bir süre durdurabilmek oldu.

Anahtar Kelimeler:

Fâtımîler, Haçlılar, Kudüs, Askalân, el-Efdal, Beytülmakdis

The Attempts of the Shi'i Fatimids to take back Bayt al-Maqdis from the Crusaders

While Pope II. Urbanus was inviting the people of Europe to a major Crusade (1095) to save the Holy Land and help their devout brothers in the East, the Muslim World was experiencing the difficulties of the struggle for supremacy between the Sunni Seljuks and the Shiite Fatimids. As the armies of The First Crusade took action on Islamic lands, Jerusalem under the rule of Artuqids was under the siege of the Fatimids (1098). While the Seljuks forces and local Turkmen principalities were trying to stop the huge Crusader armies, the Fatimid Caliph was trying to establish friendly relations with them through their ambassadors, and the Fatimids did not realise the Crusader danger in time and realised too late that they would not give up until they took Jerusalem. Accordingly, the Fatimids could not prevent the capture of Bayt al-Maqdis and the realisation of one of the most brutal massacres in world history (1099). After Jerusalem was conquered by the Crusaders, Fatimid forces repeatedly faced the Crusaders in order to reclaim Bayt al-Maqdis and protect their country, but they could not gain superiority over them (1099-1105). In conclusion, the only success of the Fatimids who had left Jerusalem to their fate, was in being able to momentarily stop the Crusaders in front of Ascalon.

Keywords:

Fatimids, Crusaders, Jerusalem, Bayt al-Maqdis, Ascalon, al-Afdal,

PDF

___

Albertus Aquensis, (2007), Albert of Aachen, Historia Ierosolimitana, History of The Journey to Jerusalem, trans. S.B. Edgington, Clarendon Press, Oxford.
Alptekin, C., (1985), Dımaşk Atabeyliği (Tog-Teginliler), Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
Aktan, A., (2014), “Selçuklu-Bâtınî Münasebetleri”, Selçuklu Siyasî Tarihi (Bildiriler), TTK Yay., Ankara.
Anna Komnena, (1996), The Alexiad, çev. B. Umar, Anna Komnena: Alexiad, (Anadolu’da ve Balkan Yarımadası’nda İmparator Alexias Komnenos Dönemi’nin Tarihi, Malazgirt’in Sonrası), İnkılap Kitabevi, İstanbul.
Anonim Haçlı Tarihi (Gesta Francorum et Aliorum Hierosolymitanorum), (2013), çev. E. Ayan, Selenge Yayınları, İstanbul.
Anonim Süryâni Vekâyinâmesi, (2006), çeviri ve tahlil S. Çelik, Anonim Süryâni Vekâyinâmesi’ne Göre I. Ve II. Haçlı Seferi, C.B.Ü. SBE (Basılmamış Y. L. Tezi), Manisa.
Avcı, C. ( 2002), “Kudüs: Fethedilişinden Haçlı İstilasına Kadar”, DİA, XXVI, İstanbul, ss. 327-329.
Avcu, A., (2010), “Karmatîler: Ortaya Çıkışları, Fikirleri, Edebiyatı ve İslam Düşüncesine Katkıları”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, X/III, ss. 199-246.
Azîmî, (1988), Azîmî Tarihi: Selçuklularla İlgili Bölümler, yayımlayan A. Sevim, TTK Yay., Ankara.
Bailly A., (2006), Byzance, çev. H. Şaman, Bizans Tarihi, II, Nokta Kitap, İstanbul.
Burman, E., (1987), The Assassins: Holy Killers of Islam, Aquarian Press, Wellingborough/England.
Çelik, A., (2018), Fâtımîler Devleti Tarihi (909-1171), TTK Yay., Ankara.
Daftary, F., (2002), İsmâilîler, Tarihleri ve Öğretileri, çev. E. Toprak, Doruk Yayınları, Ankara.
Demirkent, I., (1987), Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1098-1118), I, TTK Yay., Ankara.
Demirkent, I., (1997), Haçlı Seferleri Tarihi, 1. baskı, Dünya Yayıncılık, İstanbul.
Demirkent, I., (1995), “1101 Yılı Haçlı Seferleri”, Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum Yılı Armağanı, İÜEF Yayınları, İstanbul.
Demirkent, I., (1996), Türkiye Selçuklu Hükümdarı Sultan I. Kılıç Arslan, TTK Yay., Ankara.
Ersan, M. (1998), “I. Haçlı Seferi sırasında Kilikya (Çukurova)’nın Haçlıların eline geçmesi”, Haçlı Seferleri ve XI. Asırdan Günümüze Haçlı Ruhu Semineri, İÜEF Yayınları, İstanbul.
Ebû’l-Ferec (Bar Hebraeus), (1999), Abu’l-Farac Tarihi, II, çev. Ö.R. Doğrul, 3. baskı, TTK Yay., İstanbul. Ebû’l-Fidâ, (1907), El-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer (Târîh-u Ebî’l-Fidâ), II, nşr. A.H. Muhammed vd., Matbaatü’l-Hüseyniyye, Kâhire.
Fulcherios Carnotensis, (2009), Gesta Francorum Iherusalem Peregrinantium, çev. İ. Bihter Barlas, Kudüs Seferi, IQ Yayınları, İstanbul.
Gavanime Y.D. (1987), “El-efdal b. Bedrü'l-Cemâlî ve Birinci Haçlı Seferindeki Rolü”, çev. A. Özaydın, Tarih Enstitüsü Dergisi, XIII, 139-154, İÜEF Yayınları, İstanbul.
Gazâlî, Ebû Hâmid (1993), Bâtıniliğin İçyüzü, çev. A. İlhan, TDV Yayınları, Ankara.
İbn Kesîr, (2001), El-Bidâye ve’n-Nihâye fî’t-Târîh, XII-XIII, çev. M. Keskin, Büyük İslâm Tarihi, Çağrı Yayınları, İstanbul.
İbn Hallikân, (1864), Vefeyâtu'l-A'yân, I, çev. Radosizâde Mehmed, Matbaa-i Âmire, İstanbul.
İbn Müyesser, (1981), El Münteka min Ahbâri Mısr, tahkik Eymen F. Seyyid, Kâhire.
İbn Tağrîberdî, (1992), En-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûk-i Mısr ve’l-Kâhire, IV-V, nşr. H.Ş. Muhammed Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.
İbnü'l-Adîm, (2011), Buğyetu't-Taleb fî Târîhi Haleb, 2. baskı, yayımlayan A. Sevim, TTK Yay., Ankara.
İbnü'l-Adîm, (1954), Zübdetü’l-Haleb min Târîh-i Haleb, I-III, nşr. S. Dehhân, Dımaşk.
İbnü’l-Esîr, (1987), El-Kâmil fi’t-Târîh Tercümesi, VIII-X, çev. A. Özaydın vd., Bahar Yayınları, İstanbul.
İbnü’l-Kalânisî, (2015), Zeyl-ü Târîh-i Dımaşk, çev. O. Özatağ, Şam Tarihine Zeyl, I. ve II. Haçlı Seferleri Dönemi, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
İlhan, A., (1992), “Bâtıniyye”, DİA, V, İstanbul, ss. 190-194.
Kâdî Nu’mân, (1970), İftitâhu’d-Da‘ve, tahkik Vedâd el-Kâdî, Beyrut.
Kafesoğlu, İ., (2019), Sultan Melikşâh Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, 3. baskı, Ötüken Yayınları, İstanbul.
Koca, S., (2007), “Büyük Selçuklu Sultanı Melikşâh’ın Suriye, Filistin, Mısır Politikası ve Türkmen Beyi Atsız”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, XXII, Konya, ss. 1-37.
Köymen, M.A., (1982), Selçuklu Devri Türk Tarihi, DTCF Basımevi, Ankara.
Kureşî, (1985), Târihu Hulefâi’l-Fâtımîyyîn bi’l-Mağrib, tahkik M. el-Ya‘lâvî, Beyrut.
Küçüksipahioğlu, B., (2007), Trablus Haçlı Kontluğu Tarihi, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Küçüksipahioğlu, B., (2005), “Birinci Haçlı Seferi’nin Bir Görgü Tanığı: Raimundus Aguilers, (Historia Francorum)”, İÜEF Tarih Dergisi, XLI, İstanbul, ss. 17-24.
Lamb, H., (1930), The Crusade: İron Men and Saints, The Country Life Press, New York.
Lewis, B., (1995), Haşişiler, çev. A. Aktan, Sebil Yayınları, İstanbul.
Lockhart, L., (2006), “Hasan-ı Sabbâh ve Haşîşîler”, çev. Süleyman Tülücü, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, XXVI, Erzurum, ss. 213-240.
Makrizî, (1948), İtti‘âzu’l-Hunefâ’ bi-Ahbâri’l-Eimmeti’l-Fâtımiyyîn el-Hulefâ, III, tahkik C. eş-Şeyyâl, Kâhire.
Marco Polo, (tarihsiz), Le Devisement du Monde, haz. Filiz Dokuman, Marco Polo Seyahatnâmesi, I, Tercüman 1001 Temel Eser, LXXXVII, İstanbul.
Marrâkuşî, (1948), Kitâbu’l-Beyâni’l-Muğrib fî Ahbâri’l-Endelus ve’l-Mağrib, I, nşr. ve thk. G.S. Colin ve E.L. Provençal, Leiden.
Merçil, E., (1999), “Haçlı Seferleri Sırasında Büyük Selçuklu Devleti’nin Durumu”, Uluslar Arası Haçlı Seferleri Sempozyumu, (23-25 Haziran 1997), TTK Yay., İstanbul.
Miller, W.M., (tarihsiz), Mesih İnanlılarının İnanç ve Uygulamaları, Sevgi Yayınları, İstanbul.
Nevbahtî ve Kummî, (2004), Şiî Fırkalar (Kitâbu’l-Makâlât ve’l-Fıraku’ş-Şi‘â), çev. S. Hizmetli vd., Ankara Okulu Yayınları, Ankara.
Nişâburî, (1936), İstitâru’l-İmâm, ed. W. Ivanow, Bulletin the Faculty of Arts, IV/II, University of Egypt, Kâhire.
Nomiku H.A., (1997), Haçlı Seferleri, 2. baskı, çev. Kriton Dinçmen, İletişim Yay., İstanbul.
Nuveyrî, (1992), Nihâyetü’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb, XXIX, nşr. komisyon, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Kâhire.
Ocak, A., (2004), “Bir Terör Örgütü Olarak Bâtınîlik ve Selçuklu Ülkesindeki Faaliyetleri”, Dinî Araştırmalar Dergisi, VII/XX, İstanbul, ss. 164-178.
Ostrogorsky, G., (1981), Bizans Devleti Tarihi, çev. F. Işıltan, TTK Yay., Ankara.
Öz, M., (2010), “Şîa”, DİA, XXXIX, İstanbul, ss. 111-114.
Özaydın, A., (1986), “Danişmendliler”, DGBİT, VIII, Çağ Yayınları, İstanbul.
Özaydın, A., (1989), “Alamut”, DİA, II, İstanbul, ss. 336-337.
Özaydın, A., (1992), “Bedr el-Cemâlî”, DİA, V, İstanbul, ss. 330.
Özaydın, A., (1994), “Efdal b. Bedr el-Cemâlî”, DİA, X, İstanbul, ss. 452-435.
Özaydın, A., (1997), “Hasan Sabbâh”, DİA, XVI, İstanbul, ss. 347-350.
Özdemir, M., (1994), Endülüs Müslümanları 1 (Siyasî Tarih), TDV Yayınları, Ankara.
Özer, S., (2015), “Haçlıların Askalân Şehrini Zaptı”, Tarih Araştırmaları Dergisi, XXXIV/58, Ankara, ss. 523-542.
Raimundus Aquilers, (1968), Raymond d’Aquilers: Historia Francorum Qui Ceperunt Iherusalem, İngilizce’ye çev. J.H. Hill-L.L. Hill, Philadelphia.
Ravendî, Muhammed b. Ali, (1999), Râhatu’s-Südûr ve Ayet-üs-Sürûr, çev. A. Ateş, TTK Yay., Ankara.
Runciman, S., (1989), Haçlı Seferleri Tarihi, I, 2. baskı, çev. F. Işıltan, TTK Yay., Ankara.
Runciman, S., (1992), Haçlı Seferleri Tarihi, II, 2. baskı, çev. F. Işıltan, TTK Yay., Ankara.
Sevim, A., (1979-1983), “Selçuklu-Mısır-Fâtımî Devletleri İlişkilerine Genel Bir Bakış”, VIII. Türk Tarih Kongresi, (11-15/Ekim/1976), Bildiriler, II, TTK Yay., Ankara.
Sevim, A., (1981), Suriye Selçukluları I (Fetihten Tutuş’un Ölümüne Kadar), DTCF Basımevi, Ankara.
Sevim, A., (1990), Ünlü Selçuklu Komutanları; Afşin, Atsız, Artuk ve Aksungur, TTK Yay., Ankara.
Sıbt İbnü’l-Cevzî, (2011), Mira’tu’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân, çeviri ve değ. A. Sevim, TTK Yay., Ankara.
Şehristânî, (2011), El-Milel ve’n-Nihal, 2. Baskı, çev. M. Öz, Litera Yayıncılık, İstanbul.
Tâhirî, A.N., (ş. 1388/m. 2009), “Şiî Fâtımîler’in Haçlı Seferleri’ndeki Rolü”, Mahnâme-i Târîh-î İslâm, V, Kum, ss. 99-132.
Urfalı Mateos, (1987), Vekâyinâme, 2. baskı, çev. H.D. Andreasyan, TTK Yay., Ankara.
Wasserman, J., (2001), The Templars and the Assassins: The Militia of Heaven, Inner Traditions Press, Rochester-Vermont.
Willermus Tyrensis, (1943), Historia Rerum in Partibus Transmarinis Gestarum, trans. Emily A.B. and August C.K., A History of Deeds Done Beyond The Sea, I-II, Columbia University Press, New York.
Willermus Tyrensis, (2009), Willermus Tyrensis’in Haçlı Kroniği (1143-1163), yayımlayan E. Ayan, Karadeniz Dergisi Yayınları, Ankara.
Yaltkaya, M.Ş., (l926), “Fâtımîler ve Hasan Sabbâh”, Dâru’l-Fünun İlahiyat Fak. Mecmuası, IV, İstanbul, ss. 1-44.