Büveyhîler Döneminde İmâmiyye-Mutezile İlişkisi

Büveyhîler dönemi (320-454/932-1062), İmâmiyye-Mu‘tezile yakınlaşmasının zirveye ulaşmasına tanık olmuştur. Bunun başlıca sebepleri arasında rasyonel düşüncenin revaç bulması, sosyo-politik ve sosyo-kültürel şartlar, Mu‘tezile kökenli İmâmî âlimlerin etkisi ve Mu‘tezile’nin Ehl-i Sünnet tarafından dışlanmasını saymak mümkündür. Bu dönemde Büveyhîler öncesi dönemden farklı olarak Usûlî İmâmiyye üzerindeki Mu‘tezilî etki daha derin ve kalıcı olmuştur. Usûlîler birçok konuda Mu‘tezile’den etkilenseler de imamet, bedâ, rec’at, takiyye gibi İmâmiyye’ye ana rengini veren konulardaki kadim görüşlerini savunmaya devam etmişler hatta bunları aklî yöntemlerle desteklemişlerdir. Rasyonel kelâma karşı tavrıyla bilinen Ahbârî İmâmîler de Usûlîler kadar olmamakla birlikte Mu‘tezilî etkiden nasiplerini almışlardır. Mu‘tezile üzerindeki İmâmiyye etkisi ise imamet bahsinin bir alt başlığı olan tafdil meselesiyle sınırlı kalmıştır. Bu makalede İmâmiyye-Mu‘tezile ilişkisinin Büveyhîler dönemindeki durumunu şahıslar üzerinden ortaya koymak amaçlanmıştır. Bu çerçevede öncelikle dönemin siyasî ve sosyo-kültürel yapısı tasvir edilmiştir. Daha sonra İmâmiyye’ye meyleden Mu‘tezilîler, İmâmiyye’ye etki eden Mu‘tezilîler ve Mu‘tezile’den etkilenen İmâmîler incelenmiştir. Son olarak da İmâmiyye-Mu‘tezile ilişkisinin fikrî çerçevesi genel hatlarıyla çizilmeye çalışılmıştır. İlişkinin yüksek hassâsiyetle tespit edilebilmesi için İmâmiyye’deki Ahbâriyye-Usûliyye ve Mu‘tezile’deki Basra-Bağdat kolları arasındaki ayrışmalar göz önünde bulundurulmuştur. Metot olarak objektiflik ve mezhepler üstü bakış açısı esas alınmış, fikirler ve olaylar değerlendirilirken fikir-hâdise irtibatının kurulmasına gayret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

İslam Mezhepleri Tarihi, Büveyhîler Dönemi, Usûliyye, Ahbâriyye, Basra Mutezilesi, Bağdat Mutezilesi

The Relationship Between Imāmiyya and Mu‘tazila in the Buyid Period Abstract

The Buyid period (320-454/932-1062) witnessed the convergence of Imāmiyya-Mu‘tazila at its peak. The main reasons for this are the wide currency of rational thought, certain socio-political and socio-cultural conditions, the increasing influence of Imāmī scholars who were of Mu‘tazilī origin, and the exclusion of Mu‘tazila by the ahl al-sunna. Unlike the pre-Buyid period, the Mu‘tazilī influence on Uṣūlī Imāmiyya became stronger and continued during this time. Even though the Uṣūlīs were influenced by the Mu‘tazila on many issues, they continued to defend their former views on topics such as the imamate, badāʾ, rajʿa, taqiyya, but this time with rational methods. The Imāmī Akhbārī, known for their attitude against rational theology, had their share of Mu‘tazilī influence, although not to the extent of the Uṣūlis. The Imāmi influence on Mu‘tazila was limited to the issue of tafḍīl, which is a topic under the question of imamate. This article aims to reveal the dynamics of interplay between the Imāmiyya and the Mu‘tazila in the Buyid period through individuals. In this framework, first of all, the political and socio-cultural structure of the period was described. Later on, the Mu‘tazilites who tended towards the Imāmiyya, the Mu‘tazilites who influenced the Imāmiyya and the Imāmīs who were influenced by the Mu‘tazila were examined. Finally, the intellectual framework of the Imāmiyya-Mu‘tazila relationship was tried to be drawn in general terms. In order to attain a nuanced picture of this relationship, the differences between the Imāmī Akhbāris and the Imāmī Uṣūlis, as well as the differences between the Basran and Baghdadian branches of the Mu‘tazila are taken into consideration. As a method, a distant objective perspective is adopted in the evaluation of ideas and events to establish connections between them.

Keywords:

History of Muslim Sects, Buyid Period, Usūliyya, Akhbāriyya, Mu‘tazila of Basra, Mu‘tazila of Baghdad,

PDF

___

Alibekiroğlu, Fatmanur. Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Mutezile İlişkisi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
Âmilî, Muhsin Emîn. A‘yânu’ş-Şî‘a. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’t-Ta‘âruf, 1403/1983.
Ansârî, Hasan – Schmidtke, Sabine. “et-Telakki’ş-Şî‘î li’l-İ‘tizâl lede’l-İsney‘aşeriyye”. çev. Usâme Şefî‘ Seyyid. el-Merci‘ fî târîhi ‘ilmi’l-kelâm. ed. Sabine Schmidtke. Beyrut: Merkezü Nemâ li’l-Buhûs ve’d-Dirâsât, 1439/2018.
Arslan, Hulusi. İslam Düşünce Geleneğinde Şia-Mutezile Etkileşimi (Şerif el-Murtaza Örneği). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
Aydınlı, Osman. Mutezili İmamet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci. Ankara: Araştırma Yayınları, 2003.
Aydınlı, Osman. Mutezile’de İmamet ve Siyaset. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
Aydınlı, Osman. Mutezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
Berkî, Ahmed b. Muhammed b. Hâlid. Kitâbü’l-Mehâsin. thk. Mehdî Recâî. 2 Cilt. Kum: el-Mecma‘u’l-‘Âlemî li Ehlilbeyt, 1413/1993.
Cahen, Claude. İslamiyet: Doğuşundan Osmanlı Devletinin Kuruluşuna Kadar. çev. Esat Nermi Erendor. İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1990.
Câhız, Amr b. Bahr. el-Osmâniyye. thk. Abdüsselam Harun. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1411/1991.
Cârullah, Zühdî Hasan. el-Mu‘tezile. Beyrut: el-Ehliyye li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1394/1974.
Emînî, Abdulhüseyn Ahmed. el-Gadîr fi’l-kitâb ve’s-sünne ve’l-edeb. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1403/1983.
Eşarî, Ali b. İsmail. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. thk. M. Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1411/1990.
Gölcük, Şerafettin. “Ebû Abdullah el-Basrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/84-85. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Güner, Ahmet. Büveyhiler’in Şiî-Sünnî Siyaseti. İzmir: Tibyan Yayınları, 1999.
Güner, Ahmet. “Büveyhîler Dönemi ve Çok Seslilik”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 18/12 (Haziran 1999), 47-72.
Hamevî, Yâkût. Mu‘cemü’l-üdebâ. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garb el-İslâmî, 1413/1993.
Harrânî, Hasan b. Ali b. Şu‘be. Tuhefü’l-‘ukûl. nşr. Hüseyn A‘lamî. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lamî, 7. Basım, 1423/2002.
Hayyât, Abdurrahîm b. Muhammed. el-İntisâr ve’r-redd ‘alâ İbni’r-Râvendî el-mülhid. b.y.: y.y., ts.
Hillî, Hasan b. Yusuf b. Mutahhar. Hulâsatu’l-akvâl fî ma‘rifeti’r-ricâl. thk. Cevâd Kayyûmî. Kum: Müessesetü Neşri’l-Fekâha, 4. Basım, 1431/2009.
Hodgson, Marshall G. S. İslâm’ın Serüveni. çev. İzzet Akyol vd. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1993.
İbn Ebu’l-Hadîd, Abdulhamîd b. Hibetullâh Medâinî. Şerhu Nehci’l-Belâga. nşr. Hüseyn A‘lamî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lamî, 1415/1995.
İbn Miskeveyh, Ahmed b. Muhammed. Tecâribü’l-ümem. thk. Ebu’l-Kâsım İmâmî. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
İbnü’l-Esîr, Ali b. Muhammed Şeybânî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ebu’l-Fidâ Abdullah Kâdî. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1407/1987.
İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya. Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrut: Dârü’l-Muntazar, 1409/1988.
İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. thk. Rıza Teceddüd. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1408/1988.
İlmî Heyet. Mu‘cemu tabakâti’l-mütekellimîn. ed. Cafer Subhânî. 5 Cilt. Kum: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, 1424-1426/2002-2004.
Kabî, Ebu’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed. el-Makâlât. thk. Hüseyin Hansu vd. Amman: Dârü’l-Feth, 1439/2018.
Kadı Abdulcabbâr, Ebu’l-Hasan b. Ahmed. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. thk. İbrahim Medkûr vd. 16 Cilt. Kahire: y.y., 1380-1385/1962-1965.
Kadı Abdulcabbâr, Ebu’l-Hasan b. Ahmed. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. thk. Abdulkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vahbe, 1416/1996.
Kahraman, Abdullah. “Tûsî, Ebû Cafer (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/435-437. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Kahveci, Niyazi. “Şia ve Mutezile’nin Reddiye Literatürü Üzerine Çalışma”. Dinî Araştırmalar Dergisi 8/23 (Aralık 2005), 69-92.
Kâsımî, Cemâleddîn. Târîhu’l-Cehmiyye ve’l-Mu‘tezile. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1399/1979.
Keşşî, Muhammed b. Ömer. İhtiyâru ma‘rifeti’r-ricâl. thk. Cevâd Kayyûmî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1427/2006.
Kummî, Muhammed b. Ali b. Bâbeveyh. ‘Uyûnu ahbârı’r-Rızâ. 2 Cilt. Kum: İntişârâtu’ş-Şerîf er-Radî, 1399/1978.
Kummî, Muhammed b. Ali b. Bâbeveyh. et-Tevhîd. thk. Hâşim Hüseynî Tahrânî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 10. Basım, 1430/2008.
Küleynî, Muhammed b. Yakub. Usûlu’l-kâfî. çev. Vahdettin İnce. 2 Cilt. İstanbul: Dârü’l-Hikem, 1429/2008.
Madelung, Wilferd. “Imamism and Mu’tazilite Theology”. Le Shiisme Imâmite (1970), 13-30.
Mâzenderânî, Muhammed b. Şehrâşûb. Menâkıbu Âli Ebî Tâlib. Kum: y.y., 1379/1960.
Merçil, Erdoğan. “Büveyhîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/496-500. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Merzübânî, Muhammed b. İmrân. Ahbâru’s-Seyyid el-Himyerî. thk. Muhammed Hâdî Emînî. Necef: el-Matba‘atu’l-Haydariyye, 1385/1965.
Merzübânî, Muhammed b. İmrân. Ahbâru şu‘arâi’ş-Şî‘a. thk. Muhammed Hâdî Emînî. Beyrut: Şeriketü’l-Kütübî li’t-Tıbâ‘ati ve’n-Neşr, 1413/1993.
Muezzi, Muhammed Ali Emir. “Bevâdiru’l-Kelâmi’ş-Şî‘î”. çev. Usâme Şefî‘ Seyyid. el-Merci‘ fî târîhi ‘ilmi’l-kelâm. ed. Sabine Schmidtke. 171-186. Beyrut: Merkezü Nemâ li’l-Buhûs ve’d-Dirâsât, 1440/2018. Müderrisî, Hüseyn. Tetavvuru’l-mebâni’l-fikriyye li’t-teşeyyu‘ fi’l-kurûni’s-selâseti’l-ûlâ. çev. Fahri Meşkûr. Beyrut: 1436/2015.
Nâşî Ekber, Abdullâh b. Muhammed. Mesâilü’l-imâme. thk. Josef van Ess. Beyrut: y.y., 1391/1971.
Pûrcevâdî, Rızâ – Schmidtke, Sabine. “el-Mezhebu’ş-Şî‘î el-İsnâ‘aşerî”. çev. Usâme Şefî‘ Seyyid. el-Merci‘ fî târîhi ‘ilmi’l-kelâm. ed. Sabine Schmidtke. 765-790. Beyrut: Merkezü Nemâ li’l-Buhûs ve’d-Dirâsât, 1440/2018.
Rummânî, Ali b. İsa. el-Câmi‘ li ‘ilmi’l-Kur’ân. thk. Hıdır Muhammed Nebhâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1431/2009.
Sâhib b. Abbâd, Ebu’l-Kâsım İsmail. Dîvânu’s-Sâhib İbn ‘Abbâd. thk. İbrahim Şemsüddîn. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lamî, 1422/2001.
Sonay, Ahmet. Tarihsel Süreçte İmâmiyye-Mutezile İlişkisi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-nihal. nşr. Hüseyn A‘lamî. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lâmî, 1427/2006.
Şensoy, Sedat. “Rummânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/242-244. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
Şerîf Radî, Muhammed b. Hüseyn Mûsevî. Talhîsu’l-beyân fî mecâzâti’l-Kur’ân. thk. Muhammed Mişkât. Tahran: Matba‘atu Meclisi’ş-Şûrâ, 1372/1953.
Şerîf Radî, Muhammed b. Hüseyn Mûsevî. Hakâiku’t-te’vîl fî müteşâbihi’t-tenzîl. thk. Muhammed er-Rızâ Âl Kâşifulgıtâ. Beyrut: Dârü’l-Advâ’, 1406/1986.
Şerîf Radî, Muhammed b. Hüseyn Mûsevî. Dîvânu’ş-Şerîf er-Radî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, 1414/1994.
Şerîf Radî, Muhammed b. Hüseyn Mûsevî. el-Mecâzât en-nebeviyye. tsh. Mehdî Hûşemend. Kum: Dârü’l-Hadîs, 1422/2000.
Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed b. Nu‘mân ‘Ukberî. Evâilu’l-makâlât fi’l-mezâhibi’l-muhtârât. thk. İbrahim Ensârî. Kum: Matba‘atü Mehr, 1413/1992.
Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed b. Nu‘mân ‘Ukberî. “el-Hikâyât fî muhâlefâti’l-Mu‘tezile mine’l-‘Adliyye ve’l-fark beynehum ve beyne’ş-Şî‘ati’l-İmâmiyye”. en-Nüketü’l-i‘tikâdiyye. thk. Muhammed Rızâ Hüseynî Celâlî. Kum: Dârü’l-Müfîd, 1431/2009.
Tahrânî, Muhammed Muhsin. Tabakâtu a‘lâmi’ş-Şî‘a. 17 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1430/2009.
Tritton, A. S. İslam Kelâmı. çev. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
Tûsî, Muhammed b. Hasan. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
Tûsî, Muhammed b. Hasan. el-İktisâd fî mâ yecibu ‘ala’l-‘ibâd. thk. Muhammed Kâzım Musevî. Kum: Delîl Mâ, 1430/2009.
Uyar, Mazlum. “Gaybet Sonrası Şiî Kelâmının Teşekkülü ve Mutezile”. İslâmiyât 3/3 (Temmuz-Eylül 1999), 153-170.
Uyar, Mazlum. Ahbârîlik: İmâmiyye Şiası’nda Düşünce Ekolleri. İstanbul: Ayışığı Yayınevi, 2000.
Uyar, Mazlum. Şiî Ulemanın Otoritesinin Temelleri. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2004.
Yazıcı, Hüseyin. “Merzübânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/256-257. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-i‘tidâl. nşr. Ali Muhammed Bicâvî. 4 Cilt. Kahire: y.y., 1382/1963.