Bir Mezopotamya Şehri Olarak Bağdat: Dairevi Şehrin Kuruluşu ve Mimari Özellikleri

Bağdat Abbâsî halifelerinin ikincisi ve kurumsal anlamda devletin gerçek kurucusu kabul edilen Ebû Ca‘fer el-Mansûr (136-158/754-775) tarafından Dicle nehrinin batı kıyısında 145-149 (762-766) yılları arasında kurulmuştur. Biri diğerinin içine geçmiş iki daire şeklindeki surlarından dolayı “el-medînetü’l-müdevvere” adıyla anılan Bağdat’ın en erken yapısı, şehrin merkezine uzanan dört ana cadde ve bu caddelerin surlarla kesiştikleri noktalarda yer alan dört kapısıyla tipik bir Mezopotamya şehrini yansıtmaktadır. Bağdat, Abbâsî ihtilalinin Emevîler’e (41-132/661-750) karşı kesin zaferinin ardından inşa edilmesi ve bu zaferde Emevîler tarafından dışlanan mevalinin önemli bir rolünün bulunması yönüyle, Abbâsî halifelerinin siyaset-toplum ilişkisini yeniden kurgulama girişimini ve iddiasını yansıtmaktadır. Halifenin toplumun bütün kesimlerine eşit mesafede olduğu düşüncesi, eski Mezopotamya şehir mimarisinde yaygın şekilde uygulanmış olan dairevi şehir planıyla vurgulanmıştır. Dairevi şehir, hendeği, çift suru, birbirine eşit açı ve uzaklıktaki dört kapısı, dairenin tam merkezindeki yönetim sarayı ve camisi ile Mezopotamya şehir tipinin içinde İslam şehrinin temel unsurlarının yer aldığı yeni bir yorum olarak ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Bağdat, Dairevi şehir, Ebû Ca‘fer el-Mansûr, Mezopotamya

Baghdād as a Mesopotamian City: Foundations and Architectural Features of the Round City

Abu’l-‘Abbās al-Saffāģ’s and then Abū Ja‘far al-Manŝūr’s (136-58/754-75) search to establish a permanent capital lasted for 13 years (132–145/750–762) and culminated in the construction of a new administrative center called Madīnat al-salām near to where the Sarāt Canal intersects with the Tigris River. During this period, the cities of Kūfa, Ķaŝr ibn Hubayra, and Anbār were the first capitals that the Abbāsids called al-Hāshimiyya. al-Manŝūr, who prioritized the establishment of political unity and a centralized administration, laid the foundation of the new capital with the first brick he placed on Saturday, 31st of July in 762 (4 Jumada al-Awwal, 145) at around 1:57 p.m. The Round City, which was built with double walls, resembled a large castle due to its being surrounded by a deep and wide ditch with water from the Sarāt Canal.Baghdād was founded between 145–149 (762–766) on the west bank of the Tigris River by Abū Ja‘far al-Manŝūr (136-158 / 754-775), the second Abbasid caliph, who is considered the real founder of the state in the institutional sense. The city, which is named al-Madīnat al-Mudawwara (The Round City) because of its two concentric circle-shaped walls, reflects a typical Mesopotamian city plan with four main roads leading to the center and four gates located where these streetsintersect with the walls. Baghdād reflects the attempt by the Abbāsid caliphs toreconstruct the relationship between politics and society, as the city was builtafter the decisive victory of the Abbāsid revolution against the Umayyads (41-132/ 661-750), and as the mawālī, who were alienated by the Umayyads, played animportant role in this victory. The idea that the caliph stood at equal distance toall walks of life was reflected by the flat-house city plan, which was widely appliedin ancient Mesopotamian city architecture. The Round City representeda new understanding of the Mesopotamian city type, as it was blended with thebasic elements of the Islamic city—with its moat, double walls, four gates at equalangles and distances, the administrative palace, and a mosque at the very centerof the circle.Shedding light on the establishment of Baghdād and the architectural structures of the formative period, the earliest records constitute the most detailed part of Baghdād’s history in terms of volume and content. These records, which can be divided into two groups—those with and without a chain of narration—differ from each other in terms of the consistency of their content. On the one hand, there exist the descriptive records of al-Ya‘ķūbī and Suhrāb’s that—though without references—constitute a systematic, holistic, and coherent narrative. On the other hand, al-Šabarī’s, Ibn al-Faqīh’s, and al-Khašīb al-Baghdādī’s narrations contain chains of narration but do not present a holistic narrative and generally contradict one another.Although these first records about the establishment of Baghdād have been the subject of much academic research, the problems of these records have been noted by a small number of researchers. This study, which examines the establishment and architectural features of Baghdād, aims to reveal the differences between the narratives and their reasons, as well as to question the sources of history of Baghdād in terms of their informational value.Since it emerged as a state project, the records kept about the construction and physical characteristics of the Round City serve as the basis for the extensive information in the sources. However, since almost all the information about the Round City consists of narrations belonging to the establishment, it is almost impossible to follow the change in structure in the following periods. Hence, for how long the Round City remained the official administrative center of the Abbāsid caliphate can only be determined by following the political developments.

Keywords:

Baghdād, Round City, Abū Ja‘far al-Manŝūr, Mesopotamia,

PDF

___

Allawi, İbrahim, “Some Evolutionary and Cosmological Aspects to Early Islamic Town Planning”, Theories and Principles of Design in the Architecture of Islamic Societies, Ed. Margaret Bentley Sevcenko, Cambridge- Massachusetts: Aga Khan Program for Islamic Architecture, 1988, 57-72.
Azzawi, Subhi, “Symbolism in the Planning of the Round City of al-Mansûr”, İslam Medeniyetinde Bağdat (Medinetü's-Selam) Uluslararası Sempozyum (7-8-9 Kasım 2008), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2011, I, 75-123.
Başaran, Selman, “Haccâc b. Ertât”, DİA, 1996, XIV, 425-426.
Beksaç, Engin, “Eyvan”, DİA, 1995, XII, 12-14.
Belâzürî, Fütûhu’l-büldân: Ülkelerin Fethi, çev. Mustafa Fayda, İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
Bîrûnî, el-Âsârü’l-bâkıye, Kahire: Mektebetü’s-sekāfeti’d-dîniyye, 2008.
Bozkurt, Nahide, Abbâsîler, İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
Cehşiyârî, el-Vüzerâ’ ve’l-küttâb, nşr. Hasan ez-Zeyn, Beyrut: Dârü’l-fikri’l-hadîs,1408/1988.
Cevâd, Mustafa - Ahmed Sûse, Delîlü hâritati Bağdâd el-mufassal fî hıtati Bağdâd kadîmen ve hadîsen, Bağdat: Matbaatü’l-Mecmai’l-ilmiyyi’l-Irâkī, 1378/1958.
Cevherî, İsmâil b. Hammâd, es-Sıhâh: Tâcü’l-luga, nşr. Ahmed Abdülgafûr Attâr, I-VI, Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-melâyîn, 1407/1987.
Creswell, K.A.C., A Short Account of Early Muslim Architecture, Middlesex: Penguin Books, 1958.
Erkal, Mehmet, “Arşın”, DİA, 1991, III, 411-13.
Fayda, Mustafa, “Cerîb”, DİA, 1993, VII, 402.
Halife b. Hayyât, Tarihu Halife b. Hayyât, çev. Abdulhalik Bakır, Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2008.
Hançabay, Halil İbrahim, Abbâsîler Döneminde Vezirlik (295-530/908-1136), İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, nşr. Mustafa Abdulkâdir Atâ, I-XIV, Beyrut: Dârü’lkütübi’l- ilmiyye, 2004.
Hinz, Walter, “Dhirâ‘”, EI2: The Encyclopaedia of Islam (new edition), 1965, II, 231-32.
İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım, Târîhu medîneti Dımaşk, nşr. Ömer b. Garâme el-Amrî, I-LXXX, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1405/1995.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ, el-Bidâye ve’n-nihâye, nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, I-XXI, Cîze, 1417-20/1997-99.
İbn Miskeveyh, Tecâribü’l-ümem ve teâkıbü’l-himem, nşr. Ebü’l-Kāsım İmâmî, I-VIII, Tahran: Sürûş, 1418-21/1997-2001.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec, el-Muntazam, nşr. M. Abdülkādir Atâ - Mustafa Abdülkādir Atâ, I-XVIII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1412/1992.
İbnü’l-Fakīh, Kitâbü’l-Büldân, nşr. Yûsuf el-Hâdî, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 2009.
İbnü’l-Fuvatî, Menâkıbü Bağdâd, nşr. Abdullah el-Kadahât, Amman: Dârü’l-Fârûk, 1428/2008.
İbnü’t-Tıktakā, el-Fahrî, nşr. Abdülkādir M. Mâyu, Beyrut: Dârü’l-kalemi’l-Arabî, 1418/1997.
Kālî, el-Bâri‘ fi’l-luga, nşr. Hişâm et-Ta‘‘ân, Beyrut: Dârü’l-hadârati’l-Arabiyye, 1975.
Kallek, Cengiz, “Mil”, DİA, 2005, XXX, 53-54.
Kan, Kadir, “Abbâsi Şehirciliğinin Bağdat Dışındaki Tezahürleri: Irak Bölgesi”, Bilimname, 30 (2016): 97-138.
Lassner, J., The Topography of Baghdad in the Early Middle Ages: Text and Studies, Detroit: Wayne State University Press, 1972.
Le Strange, G., Baghdad during the Abbasid Caliphate, New York: Cosimo Classics, 2011.
Makdisî, Muhammed b. Ahmed, Ahsenü’t-tekāsîm, ed. nşr. M. J. de Goeje, Leiden 1967.
Massignon, L., Mission en Mésopotamie (1907-1908) II Épigraphie et Topographie Historique, Le Caire: Imprimerie de L’institut Français D’archéologie Orientale, 1912.
Mes‘ûdî, Ali b. Hüseyin, et-Tenbîh ve’l-işrâf, nşr. Abdullah İsmâil es-Sâvî, Kahire: Dârü’s- Sâvî li’t-tab‘ ve’n-neşr, 1357/1938.
Öz, Mustafa, “Muhammed b. Abdullah el-Mehdî”, DİA, 2005, XXX, 489-90.
Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, nşr. Ahmed el-Arnaût – Türkî Mustafa, I-XXIX, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1420/2000.
Saleh Ahmad el-Ali, “The Foundation of Bahgdad”, The Islamic City: A Colloquium, ed. A. H. Hourani - S. M. Stern, Oxford: Bruno Cassirer, 1970, s. 87-101.
Sarre, Friedrich – E. E. Herzfeld, Archäologische Reise im Euphrat- und Tigris-Gebiet II, I-IV, Berlin: Verlag, 1911-20.
Schirmer, Wulf, Hitit Mimarlığı, çev. Beral Madra, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1982.
Streck, M., Die alte Landschaft Babylonien, Leiden: E. J. Brill, 1900.
Süyûtî, Târîhu’l-hulefâ’, Cidde: Dârü’l-minhâc, 1433/2012.
Sûse, Ahmed, Atlasü Bağdâd, Bağdat: Matbaatü Müdüriyeti’l-mesâhati’l-âmme, 1952.
Sührâb, Kitâbü Acâibü’l-Ekālîmi’s-seb‘a ilâ nihâyeti’l-imâre, nşr. Hans von Mžik, Leipzig: Otto Harrassowitz, 1930.
Taberî, Muhmmed b. Cerîr, Târîh, Beyrut: Dârü’t-türâs, 1965.
Tenûhî, Ebû Ali, Nişvârü’l-muhâdara, nşr. Abbûd eş-Şâlcî, I-VIII, Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
Ya‘kūbî, el-Büldân, nşr. M. Emîn Dannâvî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2002.
Ya‘kūbî, Müşâkeletü’n-nâs li-zamânihim ve mâ yağlibü aleyhim fî külli asr, nşr. Madyûf el- Ferrâ, Mecelletü’l-Vesâikı’d-dirâsâti’l-insâniyye içinde, 5 (1993): 183-225.
Ya‘kūbî, Târîh, nşr. Abdülemîr Ali Mühennâ, Beyrut: Müessesetü’l-A‘lemî li’l-matbûât, 1431/2010.
Yâkūt el-Hamevî, Mu‘cemü’l-büldân, I-VII, Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
Yılmaz, Metin, “Abbasiler Dönemi Bağdat Zindanları”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 16/1 (2016): 79-122.
Yiğit, İsmail, “Bağdat’ın Kuruluşuyla İlgili Rivayetler Üzerine Bir Değerlendirme”, İslam Medeniyetinde Bağdat (Medinetü’s-selâm) Uluslararası Sempozyumu: 7-9 Kasım 2008, ed. İsmail Safa Üstün, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 2011, I, 39-54.