Divan-ı Gül Baba’da Hurûfîlik Bağlamında Vahdet-i Vücûd Nazariyesi

Felsefî bir düşünce sistemi olarak Horasan’ın dinî-kültürel ortamında açığa çıkan ve gelişen Hurûfîlik, zengin bir etnik yapıya ve dinî mirasa sahip olan Anadolu’da yayılmış ve bu süreçte Osmanlı kültür ve edebiyatında derin izler bırakmıştır. Hurûfîliğin etkisi bazı tasavvufî çevrelerde görülmüş ve bu anlayış Bektaşî yolunun edebî metinlerinde varlığını sürdürmüştür. Harflerin ve sayıların kutsallığını kabul edip bu doğrultuda inanç esaslarını belirgin hâle getiren Hurûfîlik, özünde vahdet-i vücûd düşüncesini barındırmaktadır. Vahdet-i vücûd nazariyesinin merkezinde insanın bulunmasına benzer şekilde Hurûfîliğin merkezinde de insan bulunmaktadır. Bu düşünce sisteminde amaç, bireyi insân-ı kâmil seviyesine yükseltmektir. Fazlullah el-Esterâbâdî tarafından sistemleştirilen Hurûfîlik Osmanlı Devleti’nde 17. yüzyıla kadar etkisini devam ettirmiş ve aşırıya kaçanlar haricinde devletin, bu tutuma ciddi bir müdahalesi olmamıştır. İnsanın iç dünyasındaki değişikliği ile yakından ilgilenen tasavvuf ilmi Hurûfîliğin Kur’ân ve sünnete aykırı olmayan yönlerini kendi potasında eritmiş ve literatürüne katmıştır. Bu bağlamda Hurûfîlik düşüncesinin literatüründe oldukça etkili olduğu görülen Bektaşî dervişlerinden Misalî mahlaslı Gül Baba’nın Divan’ında bulunan vahdet-i vücûd nazariyesinin izlerinin tasavvufi açıdan incelenmesi bu makalenin konusunu oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Gül Baba, Tasavvuf, Vahdet-i Vücûd, İbnü’l-Arabî, Hurûfîlik, Fazlullah-ı Hurûfî

The Theory of Waḥdat al-Wud̲j̲ūd in the Context of Ḥurūfīyya in Gul-Bābā’s Dīvān

Ḥurūfiyya emerged and developed in the religious-cultural environment of Khorasan. This philosophical thought system has spread in Anatolia, which has a rich ethnic structure and religious heritage. Hurūfism has left deep traces in the field of Ottoman culture and literature. The most prominent effect of this philosophical thought system has been seen in mystical circles. Therefore, this influence continued in the literary texts of the Bektās̲h̲ī path. Ḥurūfism accepts the holiness of letters and numbers. In this direction, it has made the principles of belief clear. This style essentially embodies the idea of Waḥdat al-Wud̲j̲ūd. Just as human beings are at the center of the Waḥdat al-Wud̲j̲ūd theory, there is also human in the centre of Ḥurūfiyya. The purpose of this thought is to bring the individual closer to the level of al-Insān al-Kāmil. Ḥurūfiyya was systematized by Faḍl Allāh Ḥurūfī. This system continued its influence in the Ottoman Empire until the 17th century. Except for those who went to extremes in defending this theory, the state did not seriously interfere with the Sufis who defended this idea. Dīvān of Bektās̲h̲ī Gul-Bābā was the subject of this article in this context, because the thought of Ḥurūfiyya is very evident in the works of a Bektās̲h̲ī dervish Gul-Bābā.

Keywords:

Tasawwuf, Waḥdat al-Wud̲j̲ūd, Ibn ʿArabī, Ḥurūfiyya, Faḍl Allāh Ḥurūfī, Gul-Bābā,

PDF

___

Aksarâyî, Hakikî Yûsuf b. Hâmidüddîn. Mahabbet-nâme. Manisa: Muradiye Kütüphanesi, 45 Hk 1296, 1488.
Aksu, Hüsamettin. “Hurûfîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/408-412. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
Algar, Hamid. “The Hurufi Influence on Bektashism”, Bektachiyya- Études sur L’ordre Mystique des Bektachis et les Groupes Relevant de Hadji Bektach. ed. Alexandre Popovic, Gilles Veinstein. 36-53. İstanbul: Les Éditions Isis, 1995.
Aslıyüce, Erdoğan. Macaristan'da Gül Baba. İstanbul: Yesevi Yayıncılık, 2014.
Ayan, Hüseyin. Nesîmî Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2002.
Ballı, Hasan Hüseyin. “Hurûfîlik Nedir?”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 4/2 (Güz 2011), 31-48.
Barkan, Ömer Lütfi. Kolonizatör Türk Dervişleri. İstanbul: Hamle Yayınları, 1993.
Bashir, Shahzad. “Enshrining Divinity: The Death and Memorialization of Fazlallah Astarabadi in Hurufi Thought”. The Muslim World 90 (Fall 2000), 77-81.
Bayat, Fuzuli. “Hurûfîlik Merkezleri ve Anadolu’da Hurûfîlik”. Uluslararası Türk Dünyası İnanç Merkezleri Kongresi Bildirileri. Ankara: TÜRKSEV, 2004.
Beyaz Gazete. “’Rusya Müslümanları ve Türk-İslam Alemindeki Önemi’ Konferansı” (06 Nisan 2011), 1. https://beyazgazete.com/haber/2011/4/6/rusya-muslumanlari-ve-turk-islam-alemindeki-onemi- konferansi-513902.html
Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
Evliya Çelebi. Seyahatnâme. İstanbul: Üçdal Neşriyat, ts.
Eyice, Semavi. “Gül Baba Türbesi ve Tekkesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/228-230. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
Fahri, Macit. İslâm Felsefesi Kelâmı ve Tasavvufuna Giriş. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
Gibb, E. J. Wilkinson. Osmanlı Şiir Tarihi I-II. Ankara: Akçağ Yayınları, 1999.
Guénon, René. İslâm Maneviyatı ve Taoculuğa Toplu Bakış. İstanbul: İnsan Yayınları, 1989.
Gündüzöz, Güldane. Tasavvufta Tâc Sembolizmi. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2017.
Harputlu, Hoca İshak Efendi. Kâşifü’l-esrâr ve dâfiu’l-eşrâr. Ankara: TTK Yayınları, 1291.
Havâlidiyye, Esmâ. Sarʻa’t-tasavvuf, el-Hallâc ve ʻAynu’l-Kudât el-Hemezânî ve’s-Sühreverdî nemâzice: dirâsetün tahlîliyye nakdiyye mukârene testelhimu mefâhîme nazariyyeti't-takabbül. Rabat: Dâru’l-Emân, 1435/2014.
İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. 9 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. İnşâü’d-devâir. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, ts.
İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. Fusûsu’l-hikem. Tahran: İntişârâtü’z-Zehrâ, 1366.
İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. Şeceretü’l-Kevn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1405/1985.
Kaçalin, Mustafa Sinan. “Gülbaba”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/227-228. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
Kaygusuz Abdal. Kaygusuz Abdal’ın Mensûr Eserleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1983.
Köprülü, Orhan F. “Gül-Baba”. İslâm Ansiklopedisi. 4/832-834. İstanbul: MEB Yayınları, 1978.
Küçük, Osman Nuri. “İbnü’l-Arabî Düşüncesinde Varlığın Tasavvufî Yorumunun Sayı Metafiziğine Uzanan Yansımaları”. Tasavvuf İlmî ve Akademik AraştırmaDergisi İbnü’l-Arabî Özel Sayısı. 23 (2009), 373-411.
Medkûr, İbrahim. fi’l-Felsefeti’l-İslâmiyye menhec ve tatbîkuhu. Kahire: Mektebetü’d-Dirâsâti’l-Felsefiyye, 1983.
Melikoff, İréne. Uyur İdik Uyardılar. İstanbul: Demos Yayınları, 2009.
Mermer, Ahmet. Karamanlı Aynî ve Dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
Misâlî, Gül Baba. Dîvân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 2636, 1a-186b.
Müstakim-zâde, Süleyman Sa’deddin Efendi. Tâc-ı çehâr terk-i kelâm-ı kadîm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 298, 85a-96b.
Nasr, Seyyid Hüseyin. İslâm Kozmoloji Öğretilerine Giriş. İstanbul: İnsan Yayınları, 1985.
Penâh, Yezdan. el-İrfânü’n-nazarî mebâdiuhû ve usûluhû. çev. Alî Abbâs el-Mûsevî. Beyrut: Merkezü’l- Hadâre li’t-Tenmiyeti’l-Fikri’l-İslâmî, 2016.
Sahâvî, Şemsüddîn Muhammed b. Abdurrahman. ed-Dav‘ul-lâmi’ li-ehli’l-karni’t-tâsi. Beyrut: Mektebetü’l- Hayat, 1992.
Fakîh, Rıdvân Sa‘îd. el-Küşûf fî’l-i‘câzi’l-Kur’ânî ve ‘ilmi’l-hurûf. Beyrut: y.y., 1422/2002.
Schuon, Frithjof. Kalp Gözü: Metafizik, Kozmoloji, Manevî Hayat. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
Seyfullâh Kâsım b. Nizâmeddîn Ahmed. Tâcnâme. İstanbul: Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, OEYz1008/4, 1243, 71b-76b.
Sühreverdî, Şihâbüddîn. Hikmetü’l-işrâk: mecmû‘a musannefâti şeyhi’l-işrâk Şihâbiddîn Yahyâ b. Habeş es- Sühreverdî. Tahran: y.y., 1373.
Teber, Ömer Faruk. “Vücûd-Nâme Örneğinde Bektâşi Erkânnâmelerinde Hurûfî Unsurlar”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/1 (2013), 57-72.
Usluer, Fatih. Hurufilik. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2009.
Usluer, Fatih. Hurufî Şiirler III. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
Usluer, Fatih. Kısmet-nâme Hurûfî Şiirler II. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
Vîrânî, Abdal Baba. Vîrânî Baba risâlesi. Ankara: Milli Kütüphane, 06MilYzA 6732/2, 1277/1860, 21b-89b.